Kalimantan Tangah
| Kalimantan Tangah | |
|---|---|
Provinsi di Indonesia | |
| Motto: Isen Mulang | |
| Negara | |
| Hari jadi | 23 Mai 1957 |
| Demografi | |
| • Agama | Islam (69,67%), Protestan (16,41%), Hindu (10,69), Katolik (3,11%), Buda (0,12%) |
| • Bahasa | Basa Indunisia, Dayak, Banjar |
| Lagu daerah | Palu Lempang Pupoi |
| Rumah adat | Rumah Betang |
| Situs web | www.kalteng.go.id |
Kalimantan Tangah ialah sabuting prupinsi di Indunisia nang andakannya di pulau Kalimantan. Indung banuanya yaitu Kuta Palangka Raya. Kalimantan Tangah yaitu salah sabuting prupinsi pangganalnya di Indunisia matan 2022 nang luasnya 153.564,50 km2. Data matan cacah jiwa tahun 2020, prupinsi ngini baisi 2.669.969 ikung nusia, nang tardiri matan 1.385.705 lalakian wan 1.284.264 bibinian.[1] Data Kamantrian Dalam Nagari wayah tatangahan 2024 mancatat urang prupinsi ngini bajumlah 2.784.971 ikung nusia.[2] Kalimantan Tangah aada baisi 13 kabupatin lawan 1 kuta.
Sajarah
[babak | babak asal-mulanya]Sajarah pamulaan
[babak | babak asal-mulanya]Bardasarkan kisah legenda urang Dayak nang tiba matan Panaturan Tetek Tatum nang ditulis lawan Tjilik Riwut mangisahkan urang panambaian nang badiam bumi atawa bajajak batisnya di Kalimantan ialah Raja Bunu.
Wayah abad ka-14 Maharaja Supayaryanata, gubernur Majapahit mamarintah di Karajaan Nagara Dipa (Amuntai) nang pusatnya di Candi Agung nang wilayah mandalanya matan Tanjung Silat sampai Tanjung Puting lawan dairah-dairah nang disambat Sakai, yaitu dairah batang batang Barito, Tabalong, Bawanan, Pitap, Alai, Amandida, Labuhan Amas, Biaju Halus (Kapuas-Murung), Biaju Ganal (Kahayan), Sebangau, Mendawai, Katingan, Sampit wan Pembuang lawan kapala-kapala dairahnya masing-masing nang disambat Mantri Sakai (Kepala Distrik), sedangkan wilayah Kuta Waringin marupakan karajaan nang manyurangan wayah nitu.[3]
Karajaan Nagari Dipa dilanjutakan lawan Karajaan Nagara Daha lawan raja panambayannya Maharaja Sari Babunangan Unro miharaja= maharaja. Raja nitu sudah manyuruh sabuting anak lakiannya nang bangaran Raden Sira Panji Kesuma alias Uria Gadung (Uria= Aria) gasan maingkuti kakuasaan wilayah Tanah Dusun atawa Barito Raya nang kaina bajabatan di Jaar - Sanggarwasi.
Sabalum abad ka-14, wilayah Kalimantan Tangah tamasuk wilayah nang masih murni, kadada pandatang matan dairah lain. Wayah nitu, wastu kapal haja nang ada gasan tulak kamana-mana. Tahun 1350, Karajaan Hindu mulai bamasuk ka wilayah Kutawaringin. Imbahnya, tahun 1365, Karajaan Hindu kawa dikuasai lawan Karajaan Majapahit. Sapalih kapala suku diangkat jadi Menteri Karajaan.
Tahun 1520, Wayah pantai di Kalimantan Salatan dikuasai lawan Kasultanan Demak, agama Islam mulai sasai banyak di Kotawaringin. Tahun 1615 Kasultanan Banjar maulah Karajaan Kotawaringin, nang mamasukakan dairah pantai Kalimantan Tangah. Di dairah-dairah nitu, ada: Sampit, Mendawai, duwa Pembuang. Tagal dairah-dairah lain tatap bibas haja sacara otonom manjalanakan hukum adat Dayak-Kaharingan, dipimpin langsung lawan kapala suku, bahkan banyak matan urang-urang tu nang baundur ka udik.
Di dairah Pamatang Sawang Pulau Kupang, parak Kapuas, Kota Bataguh suah ada partampuran nang ganal. Binian Dayak nang bangaran Nyai Undang baisi peran dalam partampuran nitu. Nyai Undang didampingi lawan kavaleri gagah-gagah, antara lain Tambun, Bungai, Andin Sindai, wan Tawala Rawa Raca. Pahinin nia duwan, ngaran pahlawa Tambun Bungai, dijadiakan ngaran Kodam XI Tambun BungaI, Kalimantan Tangah.
Wilayah Kasultanan
[babak | babak asal-mulanya]Wayah abad ka-16, Kalimantan Tangah masih tamasuk dalam wilayah mandala Kasultanan Banjar, penerus Negara Daha nang sudah mamindahkan ibu kota ka bawah batang Barito tepatnya di Banjarmasin, lawan wilayah mandalnya nang manyalasa'akan mancakup wilayah-wilayah matan Tanjung Sambar sampai Tanjung Aru. Wayah abad ka-16, Raja Maruhum Panambahan nang marumahakan Nyai Siti Biang Lawai, saurang putri Dayak anak Patih Rumbih matan Biaju, mamarintah. Tentara Biaju rancak bagabung dalam revolusi di istana Banjar, bahkan lawan aksi pemotongan kepala (ngayau) misalnya saudara muda Nyai Biang Lawai ngaran Panglima Sorang nang diberi gelar Nanang Sarang mambantu Raja Maruhum manundaakan pemberontakan anak-anak Kiai Di Podok. Salain nitu urang Biaju (sebutan Dayak di jaman bahari) jua pernah bantuakan Pangeran Dipati Anom (ke-2) gasan manarik tahta matan Sultan Ri'ayatullah.
Raja Maruhum mamutusakan Dipati Ngganding gasan mamarintah di nagara Kotawaringin. Dipati Ngganding digantikan lawan paman bininya, yaitu Pangeran Dipati Anta-Kasuma bin Raja Maruhum sabagai raja Kotawaringin nang partama lawan gelar Ratu Kota Waringin. Pangeran Dipati Anta-Kasuma adalah lakinya matan Andin Juluk binti Dipati Ngganding wan Nyai Tapu binti Mantri Kahayan. Di Kotawaringin Pangeran Dipati Anta-Kasuma kawin wan binian lokal wan mandapati anak, yaitu Pangeran Amas wan Putri Lanting.[4] Pangeran Amas nang banaran Ratu Amas ngini jadi raja Kotawaringin, palihnya tarus sampai Raja Kotawaringin wayah ini, yaitu Pangeran Ratu Alidin Sukma Alamsyah. Kontrak partama Kotawaringin lawan VOC-Walanda terjadi pada tahun 1637.[5] Manurut laporan Radermacher, Wayah tahun 1780 sudah ada pamarintahan pribumi kaya Kyai Ingebai Suradi Raya kapala dairah Mendawai, Kyai IngEbai Sudi Ratu kapala dairah Sampit, Raden Jaya kapala dairah Pembuang wan karajaan Kotawaringin lawan rajanya nang banaran Ratu Kota Ringin[6]
Kadatangan Purtugis wan Misinoaris Karistin
[babak | babak asal-mulanya]Urang Portugis matan Makau sudah badagang wayah VOC-Walanda datang di Banjarmasin pada tahun 1679 dengan maksud mengamanakan badagang nitu wan mengusir pedagang nagara Makau matan pasar nitu. Ambisi pedagang negara Portugis nang terlibat dalam pasar ini labih ganal daripada nang dibayangkan oleh VOC-Belanda. Kompeni mangatahui bahwa marga perjuangannya kakuasaan internal, Sultan Dipati Anom (Raden Kasuma Lelana) ditantang lawan dua putranya, dua putra Sultan Ratu Anom (raden Kasuma Alam gelar Sultan Saidullah 1), yaitu Suria Angsa wan Suria Negara, wan bantuan Portugis ngitu sudah didaftarakan sabagai pemberontak lawan Sultan DipatiAnom (Radan Kasuma Lelan gelar Pangeran Suria Nata 2). Portugis matan Macao mamulai upaya pamulaan gasan mamonopoli produksi lada Banjarmasin. Kabijakan intervensi Portugis wan mendukung penggulingan Sultan Dipati Anom akhirnya berhasil lawan Suria Angsa manjadi Sultan wan Portugis mandapek hak komersial. Hak-hak komersial ngini kada sama lawan monopoli tapi cukup mengecewakan VOC-Belanda, nang sudah kada nyaman lawan kerusuhan politik Banjarmasin nang kada habis, bahwa Perusahaan (Kompani) manduaakan gawian di Banjarmasin pada tahun 1681; VOC-Belanda yakin bahwa kawa mengamanakan stok lada tambahan matan paningkatan produksi lada di Palembang wan Banten.[7] Wayah kakuasaan Sultan Saidillah sekitar tahun 1685, Portugis ma'utus sabuah pastor banama Ventigmilia.[8]
Jenderal Macau nang kaya Andrea Coelo Viera, Aloysius Francesco Cottigno, atawa Kapten Kapal Emmanuelle Araugio Graces, sama-sama handak jadi sponsor perjalanan pastor Antonio Ventimiglia ka tanah Borneo. Eksplorasi sidin dimulai Wayah 16 Januari 1688 matan Macau. Pado tanggal 2 Februari 1688, Antonio Ventimiglia mancapai Banjarmasin jo kapa Potugis (sekutu Sultan Surya Angsa matan Banjar), untuak mampantiang agamo Katolik di udik nagari Banjar di sabalah batang Barito dan ahirnyo inyo mati di udik pado taun 1691.[9][10] Cay Deponattee (Kiai Dipanata), saurang lalakian nang baisi karakter kejujuran nang paling ganal di antara mereka, manarangakan ka Daniel Beeckman, bahwa babarapa tahun nang lalu datang ka bagian-bagian nitu saurang pandita Portugis, atawa biarawan, nang lawan parilaku nang sopan wan cara-cara nang manariknya sudah mandapatakan banyak manfaat gasan agama Kristen, tapi kada puas gasan maruji di antara mereka.[11][12]
Parusahaan Hindia Timur Walanda
[babak | babak asal-mulanya]Panyarahan Sunan Batu
[babak | babak asal-mulanya]Manurut traktat 13 Agustus 1787, Sunan Nata Alam (sunan batu) Banjarmasin manyarahkan dairah-dairah di Kalimantan Tangah, Kalimantan Timur, sabagian Kalimantan Barat wan sabagian Kalimandan Selatan (tamasuk Banjarmasin) ka VOC, sedangkan Kasultanan Banjar saurang wan wilayahnya nang tasisa di sepanjang dairah Kuin Utara, Martapura, Hulu batang sampai Distrik Pattai, Distrik Sihoeng wan Mengkatip manjadi dairah protektorat VOC, Walanda. Manurut traktat 1 Januari 1817, Sultan Sulaiman matan Banjar manyarahkan Kalimantan Timur, Kalimantan Tangah, sabagian Kalimantan Barat wan sabagian Kalimandan Selatan (tamasuk Banjarmasin) ka Hindia Belanda. CONTRAT MET DEN SULTAN VAN BANDJERMASIN 4 Mei 1826. / B 29 September 1826 No. 10, Sultan Adam al-Watsiq Billah matan Banjar manakuakan pulang panyarpaian wilayah Kalimantan Timur, Kalimantan Tangah, sabagian Kalimantan Barat wan sabagian Kalimandan Selatan ka pamarintahan kolonial Hindia Belanda.[13][14]
de facto
[babak | babak asal-mulanya]Sajak Perjanjian Tumbang Anoi pado taun 1894, sacaro de facto wilayah pedalaman Kalimantan Tangah dikatuahi ka Hindia Belanda. Salain nitu kapala-kapala dairah di Kalimantan Tangah adalah di bawah Hindia Belanda.[15] Sekitar tahun 1850, dairah Tanah Dusun (Barito Raya) dibagi manjadi babarapa dairah pamarintahan yaitu: Kiaij Martipatie, Moeroeng Sikamat, Dermawijaija, Kiaij Dermapatie, Ihanjah wan Mankatip.[16]
Pado taun 1845, Hindia Belanda mambuek susunan pamarintahan untuak dairah zuid-ooster-afdeeling van Borneo [mangiliputi dairah batang kahayan, batang Kapuas Murung, batang Barito, batang Nagara sarato Tanah Laut] salain Residen ado juo Rijksbestierder alias Kepala Pamarintahan Pangeran Ratoe Anom Mangkoeboemi Kentjana. Di dalam hierarki pamarintahan tasabuik ado namo kapalo urang Dayak sarupo Tumenggung Surapati jo Toemenggoeng Nicodemus Djaija Negara.[17][18]
Manurut Staatsblad van Nederlandisch Indië tahun 1849, dairah-dairah di wilayah ngini tamasuk dalam zuid-ooster-afdeeling manuruik Bêsluit van den Minister van Staat, Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indie, pado 27 Agustus 1849, No. 8.[19] dairah-dairah di Kalteng baandak sabagai nagara dependen wan distrik dalam Kasultanan Banjar.[20]
Tahun 1787, lawan adanya perjanjian antara Sultan Banjar lawan VOC, manyababakan dairah Kalimantan Tangah, bahkan hampir seluruh dairah, dikuasai VOC. Sekitar tahun 1835 misionaris Kristen mulai bagawi sacara luas di selatan Kalimantan. Wayah 26 Juni 1835, Barnstein, penginjil pertama Kalimantan tiba wan mulai manyebarakan agama Kristen di Banjarmasin. Pamarintahan lokal Hindia Belanda malahan manantang upaya-upaya misionaris.[21] Pada 1 Mei 1859 pamarintahan Hindia Belanda mambuka palabuhan di Sampit.[22]
Pamarintahan wan urganisasi susial
[babak | babak asal-mulanya]Wayah tahun 1917, Pamarintah Hindia Belanda mulai mamakai sistem pamarintahan Inlands Bestuur, di mana urang Belanda manangkatakan masarakat pribumi gasan manjadi pegawai pamarintahan, lawan pengawasan langsung lawan penjajah saurang. Pado abaik XIX, panjaja mulai maulah ekspedisi masuak pedalaman Kalimantan jo tujuan untuak manakuikkan kedudukannyo. Tapi urang-urang adat, kada mudah dipengaruhi wan dikuasai. Perlawanan lawan penjajah buhannya buhannya maulah sampai abad ke-20. Pantaian di depan, berakhir tahun 1905, imbah Sultan Mohamad Seman mati sabagai kusuma bangsa di batang Menawing wan dikubur di Puruk Cahu.
Wayah penjajahan, urang Dayak di dairah Kalimantan Tangah, walaupun sudah bersosialisasi lawan pendatang, tapi tetap dalam lingkungannya sendiri. Wayah tahun 1919, generasi muda Dayak nang sudah mamasukakan pendidikan formal, berusaha maju gasan masarakat urang sidin lawan mamasang Serikat Dayak dan Koperasi Dayak, nang dipeloporasi lawan Hausman Babu, M. Lampe, Philips Sinar, Haji Abdulgani, Sian, Eduard Loei Kamis, Tamanggung Tundan, wan banyak lagi. Sidang Dayak wan Koperasi Dayak, bagerak aktif sampai tahun 1926. Sajak nitu, urang Dayak manjadi labih tahu lawan keadaan zaman wan mulai bagerak.
Wayah tahun 1928, kaduanya digabung manjadi Pakat Dayak, nang bergerak dalam bidang sosial, ekonomi wan politik. Urang-urang nan maatur aktif dalam kagiatan tasabuik adolah Hausman Babu, Anton Samat, Eduard Loei Kamis. Lalu dilanjutakan lawan Mahir Mahar, C. Luran, H. Nyangkal, Oto Ibrahim, Philips Sinar, E.S. Handuran, Amir Hasan, Christian Nyunting, Tjilik Riwut, wan banyak lagi. Pakat Dayak manarusakan perjuangan, sampai bubar pamarintahan Walanda di Indunisia.
Tahun 1945, Persatuan Dayak nang basantren di Pontianak, imbah nitu baisi cabang di seluruh Kalimantan, dipeloporakan lawan Johanes Chrisostomus Oevaang Oeray, F.C. Palaunsuka, A. Djaelani, T. Brahim, F.D. Leiden. Wayah 1959, Persatuan Dayak bubar, imbahtu bagabung lawan PNI wan Partindo. Pamungkas Partindo Kalimantan Barat magabungakan diri manjadi IPKI. Di wilayah Kalimantan Timur berdiri Persukai atau Persatuan urang Kalimantan Indunisia di bawah pimpinan Kamuk Tupak, W. Bungai, Muchtar, R. Magat, dan banyak lagi lainnya.
Wayah tahun 1942, Kalimantan Tangah disambat Afdeeling Kapoeas-Barito nang dibagi 6 divisi.[23]
Pambantukan Prupinsi Kalimantan Tangah
[babak | babak asal-mulanya]
Sajak kabentukannyo prupinsi Administratif Kalimantan pado taun 1950, aspirasi nan marupokan Kalimantan kabentuk labiah matan ciek prupinsi sacaro terbuka muncul matan kalangan Rakyat Dayak dalam tigo kabupatin, iyolah kabupatin Barito, kabupatin Kapuas, jo kabupatin Kotawaringin nan marupok kabentukannyo kabupatin Kalimantan Tangah.[24]
Pinih tahun 1952, katujuan masarakat matan talu kabupatin gasan mambantuk prupinsi Kalimantan Tangah tarus disampaikan dalam bentuk pernyataan mosi, resolusi, wan lainnya baik matan partai politik maupun organisasi sosial masarakat nang mendukung wan mendesak pambentukan prupinsi Otonom Kalimantan Timur.[25] Hal nang sama diulah lawan Ikatan Keluarga Dayak (IKAD) Banjarmasin nang menginisiasi pambentukan Panitia Penyaluran Harta Rakyat Kalimantan Tangah (PPHRKT) di Banjarmasin yang mengeluarkan resolusi nang isinya tuntutan agar pamarintah pusat segera mambantuk prupinsi kaampat yaitu prupinsi Otonom Kalimantan Timur.[25][26]
Namun, tuntutan nitu alun kawa diwujudakan karena pamarintah pusat wayah nitu manyetujui wan manandatangani Undang-Undang Nomor 25 Tahun 1956 nang manganai Pambentukan Tiga dairah Swatantra prupinsi Kalimantan Barat, Kalimantan Salatan, wan Kalimantan Timur nang berlaku mulai tanggal 1 Januari 1957. Samantara nitu, Kalimantan Tangah akan dibentuk manjadi prupinsi Otonom paling lambat dalam jangka waktu tiga tahun sasudah UU nitu berlaku.[27]
masarakat talu kabupatin yaitu kabupatin Barito, Kapuas, wan Kotawaringin kada puas lawan UU No. 25 Tahun 1956 wan malihatnya sabagai undang-undang nang kada akomodatif wan kada manjawab tuntutan mereka. Hal ngini manyababakan kaamanan wan ketentraman di talu kabupatin jadi kada nyaman sahingga timbul bentrokan bersenjata wan salah paham antara aparat kaamanan lawan organisasi GMTPS (Gerakan Mandau Talawang Pantja Sila).[28]
Upaya gasan maulah prupinsi Kalimantan Tangah manjadi prupinsi otonom tarus diusahakan. Hingga puncaknya, Kongres Rakyat Kalimantan Tangah diulah di Banjarmasin pada tanggal 2-5 Desember 1956 nang dipimpin lawan Ketua Presidium M. Mahar M. wan dihadiri lawan tokoh masarakat Kalimantan Timur lainnya serta oleh 600 utusan nang mewakili segenap rakyat matan seluruh Kalimantan Barat. Kongres ngini berhasil manyabarakan resolusi wan manimbulkan ikrar bersama lawan diktum resolusi:[29][30]
- "Mandorong ka Pamarintah Republik Indunisia supaya dalam waktu nang paling singkat, nang diartiakan sabalumnya Pemilu Umum gasan Dewan Rakyat, Kalimantan Tangah sudah diulah sabuah prupinsi Otonom".
Salain nitu, Kongres ngitu jua mambantuk Dewan Rakyat Kalimantan Tangah nang imbahtu basamaan lawan Gubernur prupinsi Kalimantan wayah nitu R.T.A. Milono mangawani pamarintahan pusat gasan manarima kaputusan Kongres Rakyat Kalimantang Tengah serta mambari penjelasan gasan mandapatakan pangartian wan kesesuaian pendapat lawan pihak pamarintahan pusat. Akhirnya, Menteri Dalam Negeri RI meulah kaputusan pada tanggal 28 Desember 1956 nang manantukan bahwa mulai tanggal 1 Januari 1957 Kantor Persiapan Pembentukan prupinsi Kalimantan Tangah dibentuk wan berkedudukan langsung di bawah Kementerian Dalam Negeri wan sementara ditempatkan di Banjarmasin.
Gubernur R.T.A Milono selanjutnya ditugasakan ke Kementerian Dalam Negeri sabagai Gubernur Pembentukan prupinsi Kalimantan Tangah. Samantara nitu, Tjilik Riwut sabagai Bupati Kepala dairah Kotawaringin diangkat pangkatnya jadi Residen di Kementerian Dalam Negeri wan mangandung tugas sabagai bantui Gubernur Pembentukan prupinsi Kalimantan Tangah. Dimana George Obos sabagai Bupati Kepala dairah Kapuas imbahtu ditempatkan di Kantor Gubernur Kalimantan di Banjarmasin wan diangkat sabagai bantui Gubernur Pembentukan prupinsi Kalimantan Tangah di Banjar masin serta sabagai Sekretaris Kantor Persiapan Pembentukan prupinsi Kalimantan Timur nang ditunjuk lawan Drs. F.A.D. Patianom.
Dengan terbentuknya Kantor Persiapan Pembentukan prupinsi Kalimantan Tangah, diskusi tentang wacana tempat kedudukan pamarintahan paerah atau ibu kota prupinsi Kalimandan Tengah pun dimulai. Warga matan talu kabupatin masing-masing mahandaki agar ibu kota Kalimantan Tangah ditempatkan di dairah masing-masing dibarengan lawan argumen nang diikuti lawan silang pendapat. Dengan kondisi nitu, Gubernur Pembentukan prupinsi Kalimantan Tangah R.T.A. Milono mambantuk sabuah Panitia gasan marumusakan wan mancari wadah nang pas, pantas, wan layak gasan dijadikan ibu kota prupinsi Kalimandan Tengah. Panitia ngitu dipimpin lawan M. Mahar nang disampingi lawan anam urang anggota nang dua di antaranya adalah Tjilik Riwut wan G. Obos.
Imbah Panitia maulah babarapa kali rapat wan basarita lawan tokoh-tokoh se-Kalimantan Tangah, para Pejabat TNI-POLRI, pejabat sipil tingkat Kalimantan di Banjarmasin, serta restu matan Kolonel Koesno Utomo Panglima Tentara wan Teritorium VI Tanjungpura, dihandaki kasimpulan bahwa wilayah sakitar kampung Pahandut di kampung Bukit Jekan wan wilayah sakitar Bukit Tangkiling ditunjuk sabagai wilayah calon ibu kota prupinsi Kalimantan Tangah.[31][32]
Pado akhir Januari 1957, Panitia bajalan ka wilayah calon ibu kota tu. Keberangkatan ini dipimpin lawan Ketua Panitia M. Mahar sambil maulah penelitian, pengamatan, parbicaraan, wan rapat lawan tokoh masarakat setempat nang akhirnya mandapati persetujuan penuh baik oleh Gubernur RTA Milono maupun pamarintah pusat bahwa dairah ngitu jadi calon ibu kota prupinsi Kalimantan Tangah. Samantaro nitu, ngaran wilayah ibu kota Kalimantan Tangah alun manamuakan ngaran nang sesuai lawan maksud wan tujuan pambangunan kota tu. Tapi gasan sementara, wilayah calon ibu kota Kalimantan Tangah dinamai sabagai Pahandut.[33][34]
Ampat bulan imbah nitu pada saat upacara adat GMTPS (Gerakan Mandau Talawang Pantja Sila) di lapangan Bukit Ngalangkang Pahandut tanggal 18 Mei 1957, Gubernur R.T.A Milono dalam pidato sidin manyambat pihaknya baisi cita-cita gasan mangarani ibu kota prupinsi Kalimantan Tangah disesuaikan lawan ikung nusia pembangunan wan tujuan suci sahingga ngaran nang dipilih adalah Palangka Raya.[35]
Pangka Raya marupokan wadah suci, mulia, dan gadang. Gubernur RTA Milono marintah "...mempasangi ngaran ini lawan cita-cita nang dilahirakan oleh Kalimantan Tangah"... Kalimantan Tangah nang lahir dalam suasana suci Hari Raya Idul Fitri, dan Hari Paskah gasan mempertahankan kesucian dan kemuliaannya... "Sudah pasti. Jadi, Kota Palangka Raya sacara resmi dipilih sabagai ibu kota prupinsi Kalimantan Tangah.[36][37]
Salain nitu, penegasan Undang-Undang Darurat Nomor 10 Tahun 1957 ditetapkan wan diundangkan pada 23 Mei 1957, maka tamat tugas R.T.A Milono sabagai Gubernur Pembentukan prupinsi Kalimantan Tangah. Salain nitu, pamarintah pusat manunjuk wan manunjukakan pulang R.T.A. Milono sabagai Gubernur prupinsi Kalimantan Tangah nang definitinya. prupinsi Kalimantan Tangah Wayah hanyar tabantuk hanya baisi talu kabupatin dairah Tingkat II, yaitu kabupatin Barito, kabupatin Kapuas, wan kabupatin Kotawaringin nang selanjutnya dimekarakan berdasarkan UU nomor 27 tahun 1959 manjadi:[38]
- Kabupatin Barito dikembangakan manjadi dua kabupatin, yaitu:
- Kabupatin Barito Utara, lawan ibu kota Muara Teweh.
- Kabupatén Barito Selatan, lawan ibu kota Buntok.
- Kabupatén Kapuas tatap, kada ada parubahan.
- kabupatin Kotawaringin dikembangakan manjadi dua kabupatin, yaitu:
- Kabupatén Kotawaringin Timur, lawan ibu kota Sampit.
- Kabupatén Kotawaringin Barat, lawan ibu kotanya Pangkalan Bun.
Imbah sarana wan prasarana gasan kantor wan perumahan di Palangka Raya sudah bangun, Kemendagri pada tanggal 22 Desember 1959 mengeluarkan surat keputusan mengenai pemindahan kedudukan Pamarintahan dairah Kalimantan Tangah nang sabalumnya ada di Banjarmasin, imbahtu dipindahakan ka wilayah hukumnya saurang yaitu Kota Palangka Raya dihitung sejak tanggal 1 Januari 1960.[39]
Geografi
[babak | babak asal-mulanya]Kundisi geografis
[babak | babak asal-mulanya]prupinsi Kalimantan Tangah baisi luas wilayah 153.564,5 km2 nang maulahnya jadi prupinsi paling ganal di Indunisia sasudah prupinsi Papua diulah manjadi babarapa prupinsi hanyar pada tahun 2022.[40] Secara astronomis, Kalimantan Tangah terletak antara 0°46' lintang utara sampai 3°33' lintang selatan wan 110°51' sampai 115°50' bujur timur. Bagian utara prupinsi Kalimantan Tangah tadiri matan Pagunungan Muller Schwaner nang tadiri matan 52 bukit lawan tinggi nang bamacam, yaitu matan tinggi 343 mdpl kaya Bukit Ancah sampai 2278 mdpl kaya bukit Raya.
Bukit Batu Tatau lawan tinggi 1652 mdpl terletak di pang timurnya tapakai perbatasan lawan Kalimantan Timur. Titik tertinggi wilayah Kalimantan Tangah ada di Gunung Batu Sambang lawan tinggi 1660 mdpl. Samantara nitu, bagian selatan Kalimantan Tangah tadiri matan dataran rendah, rawa, wan paya. prupinsi Kalimantan Tangah baisi 11 batang ganal wan kada kurang matan 33 batang halus atawa sub-batang. Kasadatan batang-batang ngitu manjadi salah satu ciri khas prupinsi Kalimantan Tangah. batang Barito lawan panjangnya sampai 900 km dan dalamnya sampai lapan meter tasabuik marupoan batang paliangpanjang di Kalimantan Tangah sahinggo dapek dilalui sampai sejauh 700 km.[41]
Pahalatan
[babak | babak asal-mulanya]Sacara administratif, Kalimantan Tangah bahalatan lawan wilayah Indunisia lainnya, yaitu:
| Utara | Kalimantan Barat & Kalimantan Timur |
| Selatan | Laut Jawa |
| Barat | Kalimantan Barat |
| Timur | Kalimantan Timur & Kalimantan Selatan |
Keanekaragaman hayati
[babak | babak asal-mulanya]Banyak nang kada diketahui, lawan bamacam wilayah pantai, gunung/bukit, dataran rendah wan palam, samunyaan macam vegetasi tropis mendominasi alam dairah ngini. Orang utan marupakan binatang endemik nang masih banyak di Kalimantan Tangah, khususnya di wilayah Taman Nasional Tanjung Puting nang baisi luas mencapai 300.000 ha di Kabupatin Kotawaringin Barat wan Seruyan. Ada beruang, badak, owa-owa, beruk, kera, bekantan, tenggiling, buaya, cangkang, paus banyu tawar (tampahas), arwana, manjuhan, biota laut, kura-kura, bulus, burung rangkong, betet/beo wan binatang lain nang bavariasi tinggi.
Sumber daya alam
[babak | babak asal-mulanya]Hutan mendominasi 80% wilayah. Hutan primer masih mancapai 25% matan luas wilayah. Lapangan luas wayah ini mulai didominasi taman Kelapa Sawit nang mancapai 700.000 ha (2007). Tanaman karet wan rotan rakyat masih tarus di parak di sabarataan dairah, utamanya di Kabupatin Kapuas, Katingan, Pulang Pisau, Gunung Mas wan Kotawaringin Timur.
Kalimantan Tangah baisi potensi sumber daya alam nang balainan. [[butuh rujukan]] Di Indunisia, wilayah Kalimantan Tangah manjadi prupinsi lawan produksi bijih besi pangganalnya basamaan lawan wilayah Kalimantang Selatan.[42] Sumber daya alam nang lain dihasilakan di wilayah Kalimantan Salatan malalui pertambangan tamasuk batubara, emas, zirkon, tembaga, kaolin, wan batu permata.
Pamarintahan
[babak | babak asal-mulanya]Wayah ini, gubernur nang manjabat di prupinsi Kalimantan Tangah adalah Agustiar Sabran, disamping wakil gubernur Edy Pratowo.
Pambagian administratip
[babak | babak asal-mulanya]Ngini daptar kabupatin dan/atawa kuta di Kalimantan Tangah:
Demografi
[babak | babak asal-mulanya]urang Bangsa
[babak | babak asal-mulanya]Data cacah jiwa Panduduk Indunisia 2010, matan 2.207.367 Jawa nang didapat, talu etnis dominan di Kalimantan Tangah yaitu Jawa sebanyak 21,68%, Banjar sebanyak 21,03% wan Dayak 20,42%. Sementara urang asal Kalimantan lainnya di luar Dayak bajumlah 26,67%.[43] Kawasan utama etnis Dayak adalah dairah hulu wan pedalaman, Kawasan utama etnik Jawa adalah dairah transmigrasi wan Kawasan utama etnisi Banjar adalah dairah pesisir, parbatasan Kalimantan Salatan wan perkotaan.
urang Dayak adalah urang pangganalnya di Kalteng. Babarapa subetnis Dayak nang ada di Kalteng adalah Ngaju (mandiami dairah aliran batang Kapuas, Kahayan, Rungan Manuhing, Barito wan Katingan), Bakumpai (mandiomi banua dairah aliran batang Barito), Maanyan (mandiumi bagian timur Kalteng nang kaya Barito Timur wan Barito Selatan), Ot danum (mandiimi dairah utara Kalteng), Siang Murung (mandiemi wilayah timur laut Kalteng/kabupatin Raya Murung), Taboyan (mandimi sepanjang banua aliran batang Teweh), Lawangan (mandiapi bagian timur Kaldeng/Barito Timur), Dusun (mandiamini wilayah aliran batang Baritito matan Barito Selatan sampai Murung Raya), wan subetnis lainnya. Urang Dayak di Kalteng umumnya baprofesi sabagai petani wan pegawai pamarintah.
urang Jawa marupakan urang pangganalnya kadua di Kalteng. Di babarapa kabupatin, kaya Kotawaringin Barat, Kotawaringin Timur, Seruyan wan Pulang Pisau, etnis Jawa adalah panduduk mayoritas. Urang Jawa di Kalteng umumnya baprofesi sabagai petani, pegawai, TNI/Polri, pedagang makanan wan buruh tambang/sawit. Seni Jawa nang kaya kuda lumping, reog, wayang kulit wan Basa Jawa masih bertahan di kantong transmigrasi di Kalteng. Besarnya proporsi urang Jawa di Kalteng marga banyaknya transmigrasi matan Jawa Tengah, Yogyakarta wan Jawa Timur nang masuk ka Kalteng.
urang Banjar marupakan urang pangganalnya katigo di Kalteng. Di Kalteng, urang Banjar banyak di wilayah perkotaan kaya Palangka Raya, Kotawaringin Timur, Kabupatén Barito Timur wan Kapuas nang langsung babatasan lawan Kalimantan Salatan. Urang Banjar di Kalteng umumnya bagawi sabagai pedagang wan mandiri, jadi kuliner, masakan wan Basa Banjar cukup dominan di Kalting. Babarapa upacara adat Banjar, kaya pada upacara kawin, kelahiran (tasmiyah), batamat Al Qur'an, bayun mulud wan sabagian kesenian Banjar, nang kaya sinoman hadrah wan maulid habsyi masih rancak ditampilkan di Kalteng.
urang Melayu marupakan urang pangganalnya kaampat di Kalteng nang manatap pantai Sukamara wan Kotawaringin Barat, parbatasan Kalimantan Barat jua sabagian wilayah di Kabupatin Lamandau. Urang Melayu di Kalteng biasa disambat sabagai urang Melayu Kotawaringin atawa Teringin nang adat budaya kada jauh babeda lawan urang Melayu di Kalbar & urang Banjar di Kalimantan Salatan.
urang Madura marupakan urang pangganalnya kalima di Kalteng. Di Kalteng, urang Madura nang jua banyak baprofesi sabagai pedagang di pasar tradisional banyak maninggali dairah Kotawaringin Barat wan Kotawaringin Timur. Imbah konflik etnis tahun 2001, babarapa urang Madura sudah batambah-tambah pulang ka Kalteng.
Basa
[babak | babak asal-mulanya]Rajin, basa nang dipakai pambanyaknya di Kalimantan Tangah adalah Basa Dayak wan Basa Indunisia. Persebaran Basa Banjar ka Kalimantan Tangah marga banyak urang Banjar nang madam matan Kalimantan Salatan, jadinya Basa Banjar dipakai sawagai basa wayah batutukar bajujualan wan basa sahari-hari.[44] Urang Jawa di transmigrasi rajin bapandir pakai Basa Jawa gasan basa sahari-hari.
Basa Dayak nang banyak dipakai lawan urang Dayak di Kalimantan Tangah, diantarannya Basa Ngaju nang dipakai di dairah Batang Kahayan duwa Kapuas.[45] Basa Bakumpai duwa Basa Maanyan dituturakan lawan panduduk di wilayah alilian Batang Barito lawan di higa mahiganya, wan Basa Ot Danum nang dituturakan lawan urang Dayak Ot Danum di udik batang Kahayan lawan batang Kapuas.
Jujuhutan
[babak | babak asal-mulanya]- ↑ "Jumlah Penduduk Kalimantan Tengah Hasil Sensus Penduduk 2020". BPS Kalteng. Januari 2021. Diakses tanggal 31 Maret 2025.
- ↑ "Visualisasi Data Kependudukan - Kementerian Dalam Negeri 2024". www.dukcapil.kemendagri.go.id. Diarsipkan dari versi asli (Visual) tanggal 5 August 2021. Diakses tanggal 10 September 2024.
- ↑ (Citakan:ISO 639 name ms)Ras, Johannes Jacobus (1990). Hikayat Banjar diterjemahkan oleh Siti Hawa Salleh. Malaysia: Percetakan Dewan Bahasa dan Pustaka. ISBN 9789836212405.
- ↑ (Citakan:ISO 639 name ms)Ras, Johannes Jacobus (1990). Hikayat Banjar diterjemahkan oleh Siti Hawa Salleh. Malaysia: Percetakan Dewan Bahasa dan Pustaka. ISBN 9789836212405.
- ↑ "(Belanda) L. C. van Dijk, Ne©erland's vroegste betrekkingen met Borneo, den Solo-Archipel, Camobdja, Siam en Cochin-China, Scheltema, 1862". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2011-03-25.
- ↑ (Bahasa Inggris) The New American Encyclopaedia (1865). "The New American Encyclopaedia: a popular dictionary of general knowledge". 2. D. Appleton. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2011-04-28.
- ↑ George Bryan Souza (2004). The Survival of Empire: Portuguese Trade and Society in China and the South China Sea 1630-1754 (dalam bahasa Inggris). Cambridge University Press. hlm. 126. ISBN 0-521-53135-7. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2019-11-18.
- ↑ (Bahasa Indonesia)J. U. Lontaan (1985). Menjelajah Kalimantan. Penerbit Baru. hlm. 91. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2019-02-01.
- ↑ (Bahasa Indonesia)Kiai Bondan, Amir Hasan (1953). Suluh Sedjarah Kalimantan. Bandjarmasin: Fadjar.
- ↑ "Salinan arsip". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2019-02-01. Diakses tanggal 2019-02-01.
- ↑ Pinkerton, John (1812). A general collection of the best and most interesting voyages and travels in all parts of the world: many of which are now first translated into English : digested on a new plan. 11. Longman. hlm. 134. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2021-09-15.
- ↑ Beeckman, Daniel (1718). A Voyage to and from the Island of Borneo. hlm. 1346. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2021-11-06.
- ↑ Perkara 4.
- ↑ Hindia Belanda (1965). Bandjermasin (Sultanate), Surat-surat perdjandjian antara Kesultanan Bandjarmasin dengan pemerintahan2 V.O.C.: Bataafse Republik, Inggeris dan Hindia Belanda 1635-1860 (PDF). Arsip Nasional Republik Indonesia, Kompartimen Perhubungan dengan Rakjat. hlm. 228. Diarsipkan (PDF) dari versi asli tanggal 2021-08-31. Diakses tanggal 2018-08-23.
- ↑ (Bahasa Inggris) Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië (1861). "Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië". 23 (1-2). Nederlandsch-Indië: 205. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2011-04-28.
- ↑ "Borneo in 1850". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2017-06-30. Diakses tanggal 2012-03-21.
- ↑ (Belanda) Landsdrukkerij (Batavia), Landsdrukkerij (Batavia). Almanak van Nederlandsch-Indië voor het jaar. 21. Lands Drukkery. hlm. 80. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2020-07-04.
- ↑ (Belanda) Landsdrukkerij (Batavia), Landsdrukkerij (Batavia) (1849). Almanak van Nederlandsch-Indië voor het jaar. 22. Lands Drukkery. hlm. 83. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2014-04-28.
- ↑ Nederlandisch Indië (1849). "Staatsblad van Nederlandisch Indië, voor het jaar 1849". Batavia: Ter Lands-drukkerij. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2020-07-21.
- ↑ (Bahasa Inggris) Royal Geographical Society (Great Britain) (1856). "A Gazetteer of the world: or, Dictionary of geographical knowledge, compiled from the most recent authorities, and forming a complete body of modern geography -- physical, political, statistical, historical, and ethnographical". 5. A. Fullarton. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2011-04-11.
- ↑ (Bahasa Indonesia) Ukur, Fridolin (2000). Tuaiannya sungguh banyak: sejarah Gereja Kalimantan Evanggelis sejak tahun 1835. BPK Gunung Mulia. hlm. 42. ISBN 9789799290588. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2011-08-15.
- ↑ (Bahasa Inggris) Zuhdi, Susanto (2002). Cilacap (1830-1942): bangkit dan runtuhnya suatu pelabuhan di Jawa. Kepustakaan Populer Gramedia. ISBN 9789799023698. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-02-08. Diakses tanggal 2011-04-08.
- ↑ "Borneo in 1942". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2016-04-03. Diakses tanggal 2011-07-05.
- ↑ "Sejarah Pemprov Kalteng". Pemprov Kalteng. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-03-06. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- 1 2 "Sejarah Pemprov Kalteng". Pemprov Kalteng. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-03-06. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Kota Palangka Raya" (PDF). Pemkot Palangka Raya. 2003. hlm. 1–14. Diarsipkan (PDF) dari versi asli tanggal 2022-09-26. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Pemprov Kalteng". Pemprov Kalteng. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-03-06. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Pemprov Kalteng". Pemprov Kalteng. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-03-06. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Pemprov Kalteng". Pemprov Kalteng. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-03-06. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Kota Palangka Raya" (PDF). Pemkot Palangka Raya. 2003. hlm. 1–14. Diarsipkan (PDF) dari versi asli tanggal 2022-09-26. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Pemprov Kalteng". Pemprov Kalteng. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-03-06. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Kota Palangka Raya" (PDF). Pemkot Palangka Raya. 2003. hlm. 1–14. Diarsipkan (PDF) dari versi asli tanggal 2022-09-26. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Pemprov Kalteng". Pemprov Kalteng. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-03-06. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Kota Palangka Raya" (PDF). Pemkot Palangka Raya. 2003. hlm. 1–14. Diarsipkan (PDF) dari versi asli tanggal 2022-09-26. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Pemprov Kalteng". Pemprov Kalteng. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-03-06. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Pemprov Kalteng". Pemprov Kalteng. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-03-06. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Kota Palangka Raya" (PDF). Pemkot Palangka Raya. 2003. hlm. 1–14. Diarsipkan (PDF) dari versi asli tanggal 2022-09-26. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Kota Palangka Raya" (PDF). Pemkot Palangka Raya. 2003. hlm. 1–14. Diarsipkan (PDF) dari versi asli tanggal 2022-09-26. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ "Sejarah Pemprov Kalteng". Pemprov Kalteng. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-03-06. Diakses tanggal 15 Mei 2023.
- ↑ Noor, M. (21 Februari 2023). "Kalteng Menjadi Provinsi Terluas di Indonesia". Katambungnews. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2023-10-11. Diakses tanggal 23 Mei 2023.
- ↑ "Letak, Batas, dan Luas Wilayah". Dinas Perhutanan Kalimantan Tengah. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2022-09-10. Diakses tanggal 20 Agustus 2022.
- ↑ Supriadi, A., dkk. (Desember 2015). Dampak Pembatasan Ekspor Bijih Besi Terhadap Penerimaan Sektor ESDM dan Perekonomian Nasional (PDF). Jakarta: Pusat Data dan Teknologi Informasi Energi dan Sumber Daya Mineral. hlm. 43. ISBN 978-602-0836-19-5. Diarsipkan (PDF) dari versi asli tanggal 2023-07-21. Diakses tanggal 2023-05-26.
- ↑ Aris Ananta, Evi Nurvidya Arifin, M. Sairi Hasbullah, Nur Budi Handayani, dan Agus Pramono (2015). Demography of Indonesia’s Ethnicity. Institute of Southeast Asian Studies dan BPS – Statistics Indonesia.
- ↑ Media, Kompas Cyber. "Soto Mengalir sampai Jauh..." KOMPAS.com (dalam bahasa Inggris). Diakses tanggal 2025-10-01.
- ↑ http://multitree.org/codes/daya
