Ri'ayatullah

Tumatan Wikipidia Banjar, kindai pangatahuan
(Diugahakan matan Sultan Ri'ayatullah)
Sultan Rakyatullah
Pangiran Ratu op Banjarmasch[1]
Pangeran Dipati Mangkubumi
Pangeran Dipati Tapasena
Dipati Martapura
Dipati Halit
Raden Halit
Masa kakuasaan1660-1663
Dinobatkan1657 (Mangkubumi Banjar)
1660 (Sultan Banjar)
PandahuluSultan Saidullah
PanggantiSultan Agung
PasanganAndin Hayu, puteri Dipati Ngganding (Adipati Kotawaringin)
Nyai Mas Tapi, puteri Kiai Nala Dipa
WangsaDinasti Banjarmasin
AbahSultan Mustain Billah
Umagundik urang Jawa

Sultan Ri'ayatullah[2] adalah Sultan Banjar antara tahun 1660 sampai tahun 1663. Sultan Ri'ayatullah anak surgi Sultan Mustain Billah. Sidin manjadi badalnya Raden Bagus, anak Ratu Anum (Sultan Saidullah) nang masih kakanakan. Sultan Ri'ayatullah (Rakyatullah) adalah galar nang dipakai dalam hutbah Jumahat di masigit, mun galar sidin nang dimasyhurkan adalah Pangeran Ratu. Lagi kacil ngaran sidin Raden Halit, sawaktu manikahi Andin Hayu binti Dipati Ngganding, sidin dibari galar Pangeran Tapasana atawa Pangeran Dipati Tapasana. Waktu dijadikan mangkubuminya Ratu Anum, galar sidin Pangeran Mangkubumi atawa Dipati Mangkubumi. Marga istana Pangeran Ratu ini ada di Martapura, maka sidin rancak dikiau Dipati Martapura. Sebagai Sultan Banjar, Pangeran Ratu dibantu mangkubumi bangaran Pangeran Mas Dipati (Raden Kasuma Raga) anaknya surgi Pangeran Dipati Antasari. Mangkubumi dibantu Mantri Pangiwa (deputi mangkubumi) yaitu Kiai Kartasuta.

Batulak ka Kasultanan Mataram (katarangan dalam Hikayat Banjar)[babak | babak asal-mulanya]

Di bawah ini adalah kutipan matan Hikayat Banjar nang mamadahan bahua Pangeran Tapasana (Raden Halit) diutus ka Mataram ulih ramanya Marhum Panambahan:

Syahdan lagi kamudian daripada itu maka tarsebutlah Marhum Panambahan manyuruhkan Pangeran Dipati Tapasana, mangutus ka Mataram - akan manteri nang mangiringkan itu Kiai Tumanggung Raksanagara dan Kiai Narangbaya sarta urang mangiringkan itu dua ratus - maaturkan intan nang barnama Si Misim itu sarta lawan sahang, pékat, tatudung, lilin itu. Banyak tiada tarsuratkan. Maka pergilah maka tiada tarsebut lagi dalam parjalanan itu. Maka sapaninggal Pangeran Tapasana itu maka Raden Kasuma Alam sarak lawan Putri Intan itu. Sudah luput 'idahnya itu maka diparsuamikan lawan Raden Pamadi. Tiada barapa lamanya Putri Intan itu hamil; maka tiada tarsebutkan lagi lamanya. Maka tarsebutlah urang pergi ka Mataram maaturkan intan barnama Si Misim itu dangan sagala barang itu. Maka sultan Mataram tarlalu sukalah kadatangan utusan Marhum Panambahan. Katika itulah sultan barkata pada Pangeran Tapasana: "Hai adi, ini aturkan salam doa manira kapada Marhum Panambahan. Jikalau manira atau anak-cucu manira handak manjahati nageri Martapura itu jangan disampaikan Allah, maka mudah-mudahan dibinasakan Allah Taala. Itulah sumpah manira." Maka sahut Pangeran Dipati Tapasana: " Hinggih, sandika. Kaula aturkan itu." Maka sarta Pangeran Dipati Tapasana, Kiai Tumanggung Raksanagara dan Kiai Narangbaya itu sama diparsalin, lain daripada itu lalamas Jawa kain tapih. Bingkis sultan itu: baras, gula, asam, uyah, bawang habang, bawang putih, minyak. Sudah itu maka Pangeran Tapasana itu amit mantuk, balik ka Martapura. Banyak tiada tarsuratkan. Maka datang ka Martapura itu sakaliannya kata sultan Mataram diaturkan ulih Pangeran Tapasana dan Kiai Tumanggung Raksanagara sarta bingkis itu kapada Marhum Panambahan. Sudah itu Pangeran Tapasana diparsalin sarta dibari tinariman dilarapkan ialah dinamai Si Mustika. Dan Kiai Tumanggung diparsalin sarta dibari tinariman urang dalam; itu asal Bali, digundik Marhum Panambahan, Si Rasmi namanya. Dan Kiai Narangbaya pun diparsalin jua. Banyak tiada tarsebutkan itu.[3]

Dijadikan mangkubumi (katarangan dalam Hikayat Banjar)[babak | babak asal-mulanya]

Di bawah ini adalah kutipan matan Hikayat Banjar nang mamadahan bahua kamanakan sidin Ratu Anum binti Ratu Agung mandirikan Pangeran Dipati Tapasana jadi mangkubumi barjenang Pangeran Dipati Mangkubumi:

Sudah itu - banyak tiada tarsuratkan - kamudian daripada itu lima tahun lamanya Panambahan di Darat mamegang parintah itu maka sumalah. Kamudian daripada itu maka Ratu Anum manghadap kapada Ratu Kuta Waringin itu, maka sambah Ratu Anum: "Kaula maarak pada sampian ini, samasa ini kaula mancatu barkat, sampianlah kaula aturi nang mamegang parintah dalam alam Martapura ini." Maka pangandika Ratu Kuta Waringin: "Lamun ada parcaya Ratu Anum sa'ulah-ulah anakku." Sambah Ratu Anum: "Dunia akhirat sampian bapa kaula nang tiada barpambalas kapada sampian." Sudah itu maka Ratu Kuta Waringin mamegang parintah itu. Dinamai ulih Ratu Anum Ratu Bagawan Ratu Kuta Waringin itu, artinya itu ratu maha pandita. Maka sudah itu Ratu Bagawan mamegang parintah; sudah itu maka saudaranya Ratu Anum lain ibu barnama Raden Kasuma Lalana itu digalar ulih Ratu Bagawan Pangeran Dipati Anum. Kamudian daripada itu antara lima tahun, maka Ratu Bagawan mandapatkan Ratu Anum, kata Ratu Bagawan; "Hai anakku Ratu Anum, aku mamegang parintah ini sudah lima tahun lamanya. Sakarang ini aku sudah uzur, tiada dapat lagi pulang pagi ka paseban. Maka samasa ini parintah itu handak aku sarahkan arah Dipati Tapasana." Maka sambah Ratu Anum: "Kaula tiada langgana. Dari dahulunya datang sakian ini barang karsa sampian tiada kaula langgana. Kaula ini umpama wanang, sampian itu umpama dadalang. Tiada kaula langgana." Sudah itu maka disuruhnya panggil pada parakan jaba maka datang Pangeran Dipati Tapasana itu. Maka pangandika Ratu Bagawan: "Nyawa aku saru, sarta Ratu Anum manyuruh manyaru. Parintah aku sarahkan nyawa, karana aku sudah uzur." Kata Ratu Anum: "Andika rama kaula harap-harap." Maka kata Pangeran Tapasana: "Paman tuan ini, tiada pati tahu." Maka kata Ratu Bagawan" "Kain aku akan tartindih nyawa itu." Maka sambah Pangeran Tapasana: "Kaula junjung barkat sampian itu." Maka sudah itu, waktu urang seba, sakalian manteri dan para dipati - maka Ratu Anum diseba urang itu sarta parhiasannya saparti astilah karajaan nang dahulu kala itu - maka Ratu Bagawan barkata kapada Pangeran Kasuma Mandura, kapada Pangeran Dipati Tuha, kapada Pangeran Singamarta, kapada Pangeran Mas Dipati, kapada Kiai Tumanggung dan tuan panghulu dan kapada Kiai Mas Kanduruan - yaitu jaksa - sarta kapada Kiai Tisna-Prana, dan pada sagala manteri umbul dan pada manteri bandar Kiai Martayuda namanya, maka pangandika Ratu Bagawan: "Parintah sakalian di dalam alam Martapura ini disarahkan Ratu Anum arah Dipati Tapasana. Maka ia digalar dinamai Dipati Mangkubumi. Yang pangiwanya Kiai Tumanggung Raksanagara ini." Lalu diparsalin Dipati Mangkubumi lawan kandaga, lampit dan payung bawat dan awinan barhulas kimka kuning dua dan kain pulu dua, kain sarasah dua, sabuk cindai ampat. Maka sagala urang itu sama manjunjung marestukan manyambut Pangeran Mangkubumi. Banyak tiada tarsuratkan. Maka sudah itu Ratu Anum pulang, maka sagala urang sama pulang dan tangara bedil dan galaganjur dan rarancakan dipalu urang. Sudah itu maka anak Pangeran Mangkubumi barnama Raden Hangkut itu dinamai Raden Surya.[3]

Dijadikan ratu (katarangan dalam Hikayat Banjar)[babak | babak asal-mulanya]

Di bawah ini adalah kutipan matan Hikayat Banjar nang mamadahan bahua dangsanak sidin Ratu Hayu binti Marhum Panambahan wan Diwan Mahkota mandirikan Pangeran Dipati Mangkubumi barjenang Sultan Ri'ayatullah:

Kamudian daripada itu maka ada tiga tahun lamanya Ratu Anum itu bargundik namanya Nyai Wadon. Maka mati baranak: anaknya laki-laki dinamai Raden Bagus. Maka bargundik pula namanya Nyai Wadon Raras, baranak laki-laki dinamai Si Basus. Kamudian daripada itu maka Raden Buyut Kasuma Banjar baristeri lawan anak Raden Wiranata namanya Gusti Cabang. Sudah itu tiada lama daripada itu, antaranya tiga tahun, Ratu Anum pun sumalah. Gusti Cabang laki lawan Raden Buyut Kasuma Banjar itu sudah baranak parampuan dinamai Puteri Piting, baharu tahu barjalan. Tatkala Ratu Anum sumalah itu Raden Bagus sudah habis kapinggahan, Raden Basus baharu kapinggahan jua. Adapun lamnya Ratu Anum manjadi raja lima belas tahun lalu sumalah. Sudah itu Ratu Hayu, ibu ulih Pangeran Singamarta - Ratu Hayu itu anak swargi Marhum Panambahan nang sa'ibu sarama lawan Ratu Agung, lawan Panambahan di Darat, lawan Pangeran Antasari, lawan Ratu Bagawan, Ratu Hayu itu nang pambusunya; adapun Pangeran Mangkubumi anak swargi Marhum Panambahan lawan gundik itu, lagi kacil barnama Raden Halit, bargalar Pangeran Mangkubumi itu - maka Ratu Hayu manyuruh mamanggil Pangeran Mas Dipati dan Pangeran Dipati Tuha sarta tuan panghulu dan Haji Abdulrahman - itu urang Martapura - dan Kiai Dewajaya dan Kiai Wangsanagara; Kiai Tumanggung Raksanagara, Kiai Mangunjaya, Kiai Mas Kanduruan; katiganya itu sudah mati dahulu daripada swargi Ratu Anum; nang ada itu kiai jaksa, Kiai Tisna-Prana - raka Kiai Yudajaya Wijaya, disuruh panggil ulih Ratu Hayu, dan Kiai Sumajiwa itu; sama manghadap Ratu Hayu di bangsal di Dalam Agung. Maka pangandika Ratu Hayu: "Hai Dipati Tuha, Kasuma Raga, tuan panghulu dan sagala manteri, maka aku saru ini bicaraku patutkah atau tiada Dipati Mangkubumi aku jadikan raja akan ganti Ratu Anum itu samantara Si Bagus balum basar itu?. Pagi lamun Si Bagus sudah basar karajaan ini kita sarahkan pula lawan dia. Adapun Dipati Mangkubumi ini saparti badalnya Si Bagus itu." Maka sambah sakaliannya: "Patutlah pangandika sampian itu." Maka Pangeran Mangkubumi itu dijadikan ratu. Namanya di dalam khutbah Sultan Ri'ayatullah. Namanya nang dimasyhurkan itu Pangeran Ratu. Sudah itu tahta astilah karajaan masih tiada barsalahan saparti tahta Ratu Anum jua itu. Sudah itu maka Raden Wiranata dinamai Pangeran Wiranata, Raden Surya digalar Pangeran Aria Wiraraja. Yang mamegang parintah itu Pangeran Mas Dipati. Pangiwanya itu Kartasuta; itu manterinya itu. Pangeran Ratu tatkala ia barnama Pangeran Tapasana itu Kiai Sumajiwa itu manterinya nang tarlabih hampir pada Ratu Anum. Kiai Sumajiwa itu akan tambah Kiai Kartasuta, sama-sama hampir pada Pangeran Ratu itu. Banyak tiada tarsebutkan.[3]


Didahului ulih:
Saidullah
Sultan Banjar
1660-1663
Digantiakan ulih:
Amrullah

Rujukan[babak | babak asal-mulanya]

Referensi[babak | babak asal-mulanya]

  1. ^ (Bahasa Indonesia) Bandjermasin (Sultanate), Surat-surat perdjandjian antara Kesultanan Bandjarmasin lawan pemerintahan2 V.O.C.: Bataafse Republik, Inggeris dan Hindia- Belanda 1635-1860, Penerbit Arsip Nasional Republik Indunisia, Kompartimen Perhubungan lawan Rakjat 1965
  2. ^ "Regnal Chronolgies Southeast Asia: the Islands". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2020-01-27. Diakses tanggal 2010-11-23. 
  3. ^ a b c Johannes Jacobus Ras, Hikayat Banjar ditarjamahkan ulih Siti Hawa Salleh, Parcitakan Diwan Bahasa dan Pustaka, Lot 1037, Mukim Parindustrian PKNS - Ampang/Hulu Kelang - Selangor Darul Ehsan, Malaysia 1990.