Capil ka isi

Sajarah Kuta Banjarmasin

Tumatan Wikipidia Banjar, kindai pangatahuan
Sketsa pita Kuta Banjarmasin wan sakulilingannya wayah jaman Hindia Walanda (circa 1916)

Ssjarah Kuta Banjarmasin dimulai matan sabuting kampung bangaran "Banjarmasih" nang ditahbiskan wayah tanggal 24 Siptimbir 1526. Di tanggal nitu, 24 Siptimbir ditatapakan sawagai hari jadi Kuta Banjarmasin.

Garis waktu

[babak | babak asal-mulanya]

Tahun 1520-1860

[babak | babak asal-mulanya]

Tahun 1900-2005

[babak | babak asal-mulanya]
Rumah urang Walanda di Banjarmasin (tahun 1900-an)

Banjarmasin wayah Kasultanan Banjar

[babak | babak asal-mulanya]
Perahu Tambangan bersampung bengkok (melengkung) nang sekarang sudah punah

Banjarmasih adalah ngaran kampung nang dihuni suku Malayu. Kampung ngini pintangannya di paksina muhara sungai Kuin, yaitu kawasan Kalurahan Kuin Utara wan Alalak Selatan wayahini. Kampung Banjarmasih ada marga partamuan matan lima aliran sungai halui, yaitu sungai Sipandai, sungai Sigaling, sungai Keramat, sungai Jagabaya wan sungai Pangeran nang sunyaan basampuk maulah talaga. Kuyaan banjar tiba matan basa Malayu nang artinya kampung atawa juwa artinya berderet-deret sawagai andakan parumahan kampung berderet sapanjangan higa sungai. Banjarmasih artinya kampung urang-urang Malayu, sambatan matan urang Ngaju (suku Barangas) nang mangganai kampung-kampung higa sana.

Panduduk Banjarmasih dipinandui sawagai Oloh Masih nang artinya urang Malayu, sambatan lawan Oloh Ngaju (oloh = urang, ngaju = hulu) nitu. Pamimpin bubuhan Oloh Masih disammbat Patih Masih nang ngaran sabujurannya kada tahu lagi asalnya. Ujar Hikayat Banjar, parhatan jadi indung banua Karajaan (1520), Banjarmasin baisi palabuhan pardagangan nang disammbat Bandar nang andakannya di higa sungai Martapura di subalah hulu matan muhara sungai Kelayan.[rujukan?]

Keraton Banjarmasih 1526-1612

[babak | babak asal-mulanya]
Rumah Adat Kuta Banjarmasin

Wayah abad ka-16 muncul Karajaan Banjarmasih nang raja panambayannya Raden Samudera, urang palarian nang taancam kasalamatannya lawan pamannya saurang, Pangeran Tumenggung nang jadi raja Karajaan Negara Daha, sebuting Karajaan Hindu di udik (Hulu Sungai). Kebencian Pangeran Tumenggung wayah Maharaja Sukarama masih hidup bawasiat sakira cucunya Raden Samudera nang cagaran naik jadi raja. Raden Samudera saurang adalah anak matan Puteri Galuh Intan Sari, anak binian Maharaja Sukarama. Atas bantuan Arya Taranggana, mangkubumi nagara Daha, Raden Samudera bukah ka arah hilir sungai Barito nang wayah bahari nitu tahaga kampung di antaranya kampung Banjarmasih.

Patih Masih wan para patih (kapala kampung) baakuran maambili Raden Samudera nang batabun di kampung Belandean wan imbang tuntung marabuti Bandar muhara Bahan di daerah Bakumpai, yaitu bandar pardagangan negara Daha wan mamindahkan pusat pardagangan ka Banjarmasih belawan juwa para penduduk wan padagang, kemudian manubatkan Raden Samudera manjadi raja dengan gelar Pangeran Samudera. Hal ini maulah peperangan wan tarjadi panarikan garis demarkasi wan blokade ekonomi matan pantai ka udik. Pangeran Samudera mancari bantuan militer ka barbagai wilayah pasisir Kalimantan, yaitu Kintap, Satui, Swarangan, Asam Asam, Laut Pulo, Pamukan, Pasir, Kutai, Berau, Karasikan, Biaju, Sebangau, Mendawai, Sampit, Pembuang, Kuta Waringin, Sukadana, Lawai wan Sambas. Hal ini gasan manghadapi Karajaan Negara Daha nang sacara militer takuat wan panduduknya kala itu tapadat. Bantuan nang labih panting adalah bantuan militir matan Kasultanan Demak nang wastu dibariakan amun raja wan panduduk pindah ka Islam. Kasultanan Demak wan diwan Walisanga kala nitu sedang manyiapkan kungsi strategis gasan manghadapi kakuatan kulunial Portugis nang mamasuki kapulauan Nusantara wan sudah manguasai Kasultanan Malaka.

Sultan Trenggono mangirim seribu pasukan wan saikunfg pahulu Islam, yaitu Khatib Dayan nang cagaran maislamkan raja Banjarmasih wan rakyatnya. Pasukan Pangeran Samudera barhasil manambus partahanan musuh. Mangkubumi Arya Taranggana menyarankan rajanya matanwayahrakyat kedua belah pihak banyak nang manjadi korban, lebih baik kemenangan dipercepat dengan perang tanding antara kedua raja. tagal wayah akhirnya Pangeran Tumenggung akhirnya bersedia menyerahkan kekuasaan kewayahPangeran Samudera.

Dengan kemenangan Pangeran Samudera wan diangkutnya rakyat negara Daha (urang Hulu Sungai) wan penduduk Bandar muhara Bahan (urang Bakumpai) maka muncullah Kuta baru, yaitu Banjarmasih nang sebelumnya hanya sebuah desa nang berpenduduk sedikit. wayah 24 Siptimbir 1526 bertepatan tanggal 6 Zulhijjah 932 H, Pangeran Samudera memeluk Islam wan bagalar Sultan Suriansyah (1526-1550). Rumah Patih Masih dijadikan keraton, juwa dibangun paseban, pagungan, sitilohor (sitihinggil), benteng, pasar wan masjid (Masjid Sultan Suriansyah). muhara sungai Kuin ditutupi cerucuk (trucuk) matan pohon ilayung gasan melindungi keraton matan serangan musuh. Di dekat muhara sungai Kuin terdapat rumah syahbandar, yaitu Goja Babouw Ratna Diraja seurang Gujarat.[13]

Banjarmasih Imbah Tahun 1612

[babak | babak asal-mulanya]

Karajaan Banjarmasih berkembang pesat, Sultan Suriansyah digantikan anaknya Sultan Rahmatullah 1550-1570, selanjutnya Sultan Hidayatullah 1570-1620 wan Sultan Musta'inbillah 1520-1620. gasan memperkuat pertahanan terhadap musuh, Sultan Mustainbillah mengundang Surang, yaitu panglima perang suku Dayak Ngaju belawan juwa sepuluh urang lainnya gasan tinggal di keraton. Seurang masuk Islam wan menikah dengan adik sultan, kemunkinan dia masih kerabat matan isteri Sultan, yaitu Nyai Siti Diang Lawai nang tiba matan kalangan suku Dayak. Tahun 1596, Walanda merampas 2 jung sahang matan Banjarmasin nang berdagang di Kasultanan Banten. Hal ini dibalas ketika ekspedisi Walanda nang dipimpin Koopman Gillis Michaelszoon tiba di Banjarmasin tanggal 7 Juli 1607.

wayahtahun 1612, armada Walanda tiba di Banjarmasih gasan membalas atas ekspedisi tahun 1607. Armada ini menyerang Banjarmasih matan arah pulau Kembang wan menembaki Kuin indung banua Kasultanan Banjar sehingga Banjar Lama atawa kampung Keraton wan sekitarnya hancur, sehingga indung banua Karajaan dipindahkan matan Banjarmasin ka Martapura. Walaupun indung banua Karajaan telah dipindahkan tagal aktivitas perdagangan di pelabuhan Banjarmasih tetap ramai. Menurut berita dinasti Ming tahun 1618 menyebutkan bahwa terdapat rumah-rumah di atas air nang dikenal sawagai rumah Lanting (rumah rakit) hampir sama dengan apa nang dikatakan Valentijn. Di Banjarmasin banyak sekali rumah wan sebagian besar mempunyai dinding terbuat matan bambu (basa Banjar: pelupuh) wan sebagian matan kayu. Rumah-rumah itu besar sekali, dapat memuat 100 urang, nang terbagi atas kamar-kamar. Rumah besar ini dihuni lawan satu keluarga wan berdiri di atas tiang nang tinggi. Menurut Willy, Kuta Tatas (Banjarmasin) terdiri matan 300 buah rumah. Bentuk

rumah hampir bersamaan wan antara rumah satu dengan lainnya nang dihubungkan dengan titian. Alat angkutan utama wayah masa itu adalah jukung atawa perahu.

Selain rumah-rumah panjang di pinggir sungai terdapat lagi rumah-rumah rakit nang diikat dengan tali rotan wayah pohon besar di sepanjang higa sungai. Kuta Tatas marupakan sebuah wilayah nang dikelilingi sungai Barito, sungai Kuin wan Sungai Martapura seolah-olah membentuk sebuah pulau sehingga dingarankan pulau Tatas. Di utara Pulau Tatas adalah Banjar Lama (Kuin) bekas indung banua pertama Kasultanan Banjar, wilayah ini tetap manjadi wilayah Kasultanan Banjar hingga digabung ka dalam Hindia Walanda tahun 1860. tagal pulau Tatas dengan Benteng Tatas (Fort Tatas) manjadi pusat pamarintahan Hindia Walanda nang sekarang manjadi pusat Kuta Banjarmasin saat ini. ngaran Banjarmasih, lawan Walanda lama kelamaan diubah manjadi Banjarmasin. Kuta Banjarmasin modern mencakup pulau Tatas, Kuin wan daerah sekitarnya.[rujukan?]

Banjarmasin wayah jaman Kolonial

[babak | babak asal-mulanya]

Kasultanan Banjar dihapus buhan Walanda wayah tanggal 11 Juni 1860, marupakan wilayah pauncitannya di Kalimantan nang masuk ka dalam Hindia Walanda, tagal parlawanan rakyat di udik Barito hanyar tuntung tapaimbai gugurnya Sultan Muhammad Seman wayah 24 Januari 1905. Kadudukan bubuhan bangsawan Banjar imbah tahun 1864, sapalih bakitar ka wilayah Barito maumpati Pangeran Antasari, sapalih bukah ka rimba-rimba, antara lain hutan Pulau Kadap Cinta Puri, sapalihnya pulang mambawa anak wan bini dibuang ka Betawi, Bogor, Cianjur wan Surabaya, sapalih mati atawa dihukum gantung. Pahadangan sapalih tatap bagana wan bagawi lawan Walanda dapat ganti rugi tanah, tagal urangnya ngini saikit banar.[14]

Struktur pamarintahan 1898

[babak | babak asal-mulanya]

Wayah tahun 1898 Walanda lalu ai maangkat saikung Residen nang barkadudukan di Banjarmasin, yaitu C.A. Kroesen nang didangani lawan:

  • Sekretaris: E.J. Gerrits
  • Commies (komis): G.J. Mallien
  • Commies (komis) ke-2: F.N. Messchaert
  • Landmeter en rooi meester: G.J. Beaupain.

Tagal dalam Afdeeling Banjarmasin, struktur kapamimpinannya adalah:

  • Asisten Residen: E.B. Masthoff
  • kapala polisi: C.W.H. Born
  • Ronggo: Kiahi Mas Djaja Samoedra
  • Luitenants der Chinezen: The Sin Yoe wan Ang Lim Thay
  • Kapitein der Arabieren: Said Hasan bin Idroes Al Habesi[15]

Saban kampung Walanda dikapalai Wijkmeester, nangkaya:

  • Kampung Litt. A lawan G.J. Mallien
  • Kampung Litt. B lawan R.R. Hennemann
  • Kampung Litt. C lawan K.F. Pereira
  • Kampung Litt. D lawan G. Weidema
  • Kampung Litt. E lawan H.G.A. Henevelt[14]

Masyarakat Kolonial nang Pluralistik

[babak | babak asal-mulanya]

Ekspansi modal wan teritorial setelah tahun 1870 diikuti dengan imigrasi intelek Walanda wan pengusaha hingga muncullah "enclave masyarakat bule" sawagai pusat kebudayaan Barat di tengah masyarakat Banjar nang muslim wan tradisional. Masyarakat kolonial nang pluralistik dengan ciri adanya pemisahan warna kulit antara penguasa dengan rakyat nang dikuasai, adanya sub ordinasi politik lawan juwa ketergantungan ekonomi wan ekslusivisme setiap golongan hidup terpisah wan merasa lebih unggul matan nang lainnya. Dengan bertambah penduduk kulit putih nang berkuasa politis wan ekonomi atas sabuting Kuta, timbullah hasrat gasan mengatur urusan saurang lebih bebas matan ketentuan pemerintah kolonial.[14]

Masyarakat kulit putih diberi keleluasan gasan mengatur kepentingan kelompok mereka melalui sebuah Dewan Gemeente. Masyarakat Eropa ini akhirnya berhasil membentuk pamarintahan Eropa gasan urang Eropa, adanya seurang Burgemeester Kuta di samping Residen nang sudah ada di dalam Karesidenan Zuider en Ooster Afdeeling van Borneo. Stijl hidup Barat pun ikut terbawa. basa Walanda manjadi basa golongan nang terpelajar wan lapisan atas. Perkembangan modernisasi Kuta Banjarmasin dengan pusat-pusat perkantoran, bank, firma-firma Walanda, gereja, jalanan kampung Walanda, pasar, alun-alun, sungai dengan jembatan ringkap. Tumbuhnya kebudayaan Barat di dalam tubuh kebudayaan Banjar nang tradisional dengan kontak nang saling memengaruhi wan memberikan stimulans, akulturasi wan enkulturasi.[14]

Di lingkungan priyayi baru, kelompok kiai wan argawai pemerintah bumiputera nang mendapat didikan Walanda merasa status sosialnya lebih tinggi matanwayahmasyarakat biasa. Pakaian barat wan basa Walanda manjadi ciri khas urang berpendidikan. Dalam masyarakat tradisional, tuan guru yaitu para ulama sangat dihormati karena kharisma wan pengetahuan agamanya. Naik haji marupakan keinginan nang kuat karena status haji dapat mengubah status sosial wan pandangan umum, ditambah lagi dengan kombinasi pengetahuan agama wan kekayaan nang dimiliki matan perdagangan wan pertanian. Lambat laun difusi budaya modern mendesak nang tradisional, misalnya bentuk wan jenis pakaian mulai berubah baik wayah pria maupun bibinian, pemakaian gramofoon dengan lagu klasik wan kroncong, film bisu, sandiwara, tonil wan radio menggeser gamelan Banjar, tari topeng, Wayang Kulit Banjar wan Wayang Gung.[14]

Gemeente Raad 1919

[babak | babak asal-mulanya]
Kunjungan Mgr.Pacificus Bos, OFM Cap di Banjarmasin
Aktivitas perahu jukung di Banjarmasin

Penghibahan otonomi nang pertama kewayahmasyarakat kulit putih di Banjarmasin tercantum dalam Lembaran Negara Hindia Walanda tahun 1919 nomor 252, tertanggal 1 Juli 1919. Gemeente Raad Banjarmasin beranggutakan 13 urang, yaitu 7 urang Eropa, 4 bumiputera wan 2 Timur Asing.

Dewan ini diketuai: P.J.F.D. Van De Riveira (Asisten Residen Afdeeling Banjarmasin), dengan angguta:

  • Pangeran Ali
  • Amir Hasan Bondan
  • B.J.F.E. Broers
  • A.H. Dewald
  • H.M.G. Dikshoorn
  • Mr. L.C.A. Van Eldick Theime
  • Hairul Ali
  • H.H. Gozen
  • Lie Yauw Pek
  • Mohammad Lelang
  • J. Stofkoper
  • Tjie San Tjong
  • J.C. Vergouwen
  • dan Sekretaris: G. Vogel

Walaupun wayah kulitnya pembentukan Gemeente Banjarmasin wan Gemeente Raad menyangkut segi politik semua golongan masyarakat Banjarmasin, dalam pelaksanaan selanjutnya meliputi segi-segi kepentingan golongan kulit putih semata, kepentingan pemnerintah wan pengusaha Walanda, pendidikan anak-anak kulit putih, rekreasi kulit putih, kebersihan Kuta, penerangan, air minum wan sawagainya seperti terlihat wayah jalanan kampung Walanda (Resident de Haanweg).[14]

indung banua Borneo 1938

[babak | babak asal-mulanya]
argawai Kantor Gubernur Borneo di Banjarmasin

Selanjutnya tahun 1938, Kalimantan manjadi gouvernorment Borneo nang terdiri matan Karesidenan Borneo Barat wan Karesidenan Selatan lawan juwa Timur Borneo nang berindung banua di Banjarmasin dengan Gubernur A. Haga. Gemeente Banjarmasin ditingkatkan dengan Stads Gemeente Banjarmasin. Sejak adanya Provincial Raad (Banjar Raad) mulai Agustus 1938, wakil Kalimantan dalam Volksraad adalah Pangeran Muhammad Ali, selanjutnya digantikan lawan anaknya, yaitu Ir. Pangeran Muhammad Noor (1935-1938), kemudian digantikan Mr. Tajuddin Noor (1938-1942).[14][16]

AVC Membumihanguskan Banjarmasin 8 Februari 1942

[babak | babak asal-mulanya]

Masuknya Jepang matan Kalimantan Timur ka wilayah Kalimantan Selatan tanggal 6 Februari 1942 di Bongkang. Tanggal 8 Februari 1942, tiga buah kapal KPM masuk Banjarmasin gasan evakuasi massa Walanda ka pulau Jawa. wayah saat kapal uncitan berangkat, Algemene Vernielings Corps (AVC), yaitu korps perusak melaksanakan tugas bumi hangus agar fasiltas nang ada kada digunakan lawan Jepang, Banjarmasin manjadi lautan api.

Banjarmasin bergetar lawan ledakan dinamit nang keras. Gubernur A. Haga wan pejabat terasnya lari ka Kuala Kapuas, selanjutnya ka Puruk Cahu dalam rencana perang gerilya gasan kelak merebut Banjarmasin kembali nang sudah tentu kada mungkin didukung lawan rakyat jajahan. Apa nang tertinggal matan kebanggaan Kompeni kada ada lagi. Kerusuhan menjalar, terjadi penjarahan terhadap gudang-gudang firma wan rumah Walanda, pertokoan wan Grand Hotel. Pasar hanyar terbakar wayah malam harinya.[14]

Jepang Menduduki Banjarmasin 1942-1945

[babak | babak asal-mulanya]
Parade tentara Australia Batalyon 2/31 wayah bulan Siptimbir 1945 di Banjarmasin
Banjarmasin 10 mai 1949

Dengan persetujuan wali Kuta H. Mulder, urang-urang Indonesia membentuk pamarintahan Pimpinan pamarintahan Civil (PPC), diketuai Mr. Roesbandi. Tanggal 10 Februari 1942, wali Kuta Banjarmasin H. Mulder, Ruitenberg (kapala Polisi) wan Muelmans menjalani hukuman tembak lawan bala tentara Jepang di higa Jembatan Coen nang telah diputus AVC, mayatnya dibuang ka sungai Martapura. Disusul 3 urang Walanda wan 3 Tionghoa dipancung juwa. Di Telawang, Luth (konteler Tanjung), inspektur Labrijn, Balk (konteler Pleihari) wan H.J. Honning (argawai rubberisteriksi) dipancung wan mayatnya dibiarkan bergelimpangan gasan menakuti rakyat. wayah tanggal 12 Februari 1942, Jepang mengeluarkan maklumat, Banjarmasin wan daerahnya dibawah PPC. Para Kiai (kapala distrik) diangkat kembali ka posnya masing-masing.[14]

Tanggal 17 Maret 1942, Jepang mambawa Kapten van Epen babulik ka Puruk Cahu gasan malucuti wan manyarahkan diri pihak militer wan pamarintahan sipil Walanda. Tanggal 18 Maret 1942, Kiai Pangeran Musa Ardi Kesuma diangkat sawagai Ridzie mambawahi dairah Banjarmasin, Hulu Sungai wan Kapuas-Barito lawan juwa wakil Ridzie ditunjuk dr. Sosodoro Djatikoesoemo, tagal Wakil Ketua "Gemeente Banjarmasin" nang disambat Haminta adalah Mr. Roesbandi. Bubuhan tawanan urang Walanda nang diambili matan Puruk Cahu dimasukan ka barak Benteng Tatas, bibinian wan kakanak ditahan di bakas rumah opsir manghadap Ringweg (Jl. Loji). Sunyaan terjadi bawah tontonan rakyat nang menghinanya. Masyarakat kelas atas nang tadinya memerintah diperlakukan sawagai paria lawan Jepang. Hidup dalam kamp konsentrasi dengan penderitaan wan kekurangan makanan. Dalam tawanan Dr. A. Haga sempat membuat rencana-rencana gasan pemulihan kekuasaan, tagal akhirnya ketahuan Jepang.[14] wayah bulan Mei 1942, semua pihak nang tersangkut sebanyak lebih matan 200 urang ditangkap wan akhirnya dibunuh Jepang di antaranya dr. Soesilo wan Santiago Pareira.[17] Segala lapangan kehidupan masyarakat wayah masa itu diawasi dengan ketat lawan Kempetai. Menjelang akhir kekuasaan Jepang, banyak romusha berupa manusia berkerangka berbalut kulit penuh koreng, para gadis belia asal Jawa maupun Kalimantan Selatan saurang nang dijadikan jugun ianfu[14] seperti nang dialami Mardiyem (Momoye) wan Soetarbini (Miniko) nang didatangkan matan Yogyakarta ka Banjarmasin ketika berusia 13 tahun dipaksa dalam perbudakan seks. Sampai di ian jo Telawang mereka tempatkan dalam kamar-kamar nang bertuliskan ngaran-ngaran dalam basa Jepang, sepanjang hari melayani kebutuhan seks para militer wan sipir Jepang. Penderitaan Mardiyem selaku saksi hidup peristiwa tersebut telah dibukukan dalam Momoye Mereka Memanggilku.[18][19] Di Banjarmasin sedikitnya terdapat 3 buah ian jo (asrama jugun ianfu).

  1. ^ (Bahasa Inggris) Rogue Trader
  2. ^ (Bahasa Inggris) http://www.1911encyclopedia.org
  3. ^ (Bahasa Indonesia) Ukur, Fridolin (2000). Tuaiannya sungguh banyak: sejarah Gereja Kalimantan Evanggelis sejak tahun 1835. BPK Gunung Mulia. hlm. 42. ISBN 9789799290588.  ISBN 979-9290-58-9
  4. ^ (Bahasa Inggris) Evangelical (1836). "Evangelical magazine and missionary chronicle,". 14. s.n: 578. 
  5. ^ (Bahasa Indonesia) Wellem, Frederiek Djara (2004). Kamus sejarah gereja. BPK Gunung Mulia. ISBN 979-687-139-4. ISBN 978-979-687-139-1}}
  6. ^ Pangeran Adjie Benni Syarief Fiermansyah Chaliluddin. "Masa Pemerintahan Republik Indonesia Serikat (RIS)". Diakses tanggal 2011. 
  7. ^ (Bahasa Inggris) Bandjermasin
  8. ^ (Bahasa Indonesia)Haris, Syamsuddin (1999). Kecurangan dan perlawanan rakyat dalam pemilihan umum 1997. Yayasan Obor Indonesia. hlm. 185. ISBN 979-461-313-4.  ISBN 978-979-461-313-9
  9. ^ Puslit Kemasyarakatan dan Kebudayaan (Indonesia), Ngrumat Bondo Utomo, PT. (2003). Muhamad Hisyam, ed. Krisis masa kini dan Orde Baru. Yayasan Obor Indonesia. hlm. 225. ISBN 9794614602. ISBN 978-979-461-460-0
  10. ^ "Dua Belas Kota Tak Nyaman". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2019-01-12. Diakses tanggal 2011-08-31. 
  11. ^ “Kondisi Kota Besar di Indonesia Mengkhawatirkan”
  12. ^ "INDONESIA MOST LIVABLE CITY INDEX 2011". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2011-08-10. Diakses tanggal 2011-08-31. 
  13. ^ (Belanda) Anton Abraham Cense, De kroniek van Bandjarmasin, C.A. Mees, 1928
  14. ^ a b c d e f g h i j k Saleh, Idwar; SEJARAH DAERAH TEMATIS Zaman Kebangkitan Nasional (1900-1942) di Kalimantan Selatan, Depdikbud, Jakarta, 1986.
  15. ^ Forum Kuniti Asyraaf[permanent dead link][pranala nonaktif permanen]
  16. ^ (Bahasa Indonesia) Marwati Djoened Poesponegoro, Nugroho Notosusanto (1992). Sejarah nasional Indonesia: Jaman Kebangkitan nasional dan masa akhir Hindia Belanda. PT Balai Pustaka. hlm. 38. ISBN 979407411X. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2013-07-31. Diakses tanggal 2011-08-27. ISBN 978-979-407-411-4
  17. ^ PEMBANTAIAN KOMPLOTAN HAGA DI BORNEO SELATAN
  18. ^ MOMOYE Mereka Memanggilku[permanent dead link][pranala nonaktif permanen]
  19. ^ KISAH PILU BUDAK SEKS (JUGUN IANFU) DI BANJARMASIN

Pranala luar

[babak | babak asal-mulanya]