Katumburan Banjarmasin

Tumatan Wikipidia Banjar, kindai pangatahuan
(Diugahakan matan Kerusuhan Banjarmasin)
Kuburan korban karusuhan Jumat Kelabu
Kuburan korban karusuhan Jumat Kelabu

Katumburan Banjarmasin ialah kajadian pas tanggal 23 Mai 1997. Wayah ngitu Banjarmasin dilanda katumburan masal, imbah kampanyi partai Golkar matan hari pauncitan putaran kampanyi PPP paharatan Pamilu 1997. Lamun dihitung mamakai ukuran katumburan wan hitungan kurban lawan karugiannya, kajadian nang imbahnya dipinandui lawan Jumat Mambara atawa Jumat Kalabu ngitu tamasuk salah sabuting nang pangganalnya dalam sajarah Orde Baru. Tagal, maraga Pamarintah kada mamadahakan, kadada lapuran nang kawa diparcaya banar kisah apa nang tajadi di lapangan wayah ngitu.

Tanggal 23 Mai 1997 pas hari Jumahat. Pas hari ngitu balangsung putaran pauncitan masa kampanyi Pamilu 1997, nang sacara kada sangaja marupakan hari kampanyi Golkar. Manurut rancana nang pamulaan, satangah hari kampanyi dimulai lawan kampanyi simpatik barupa pamarakan lawan kalangan bawah targit uparasi buruh, tukang ujik, wan tukang bicak. Imbahnya, satangah hari sasudahnya, tuntung sambahyang Jumahat, kampanyi bakal dilanjutakan panggung hiburan rakyat di sakitaran Lapangan Kamboja. Rancananya acara didatangi Mantari Sikritaris Kabinit (Mansikkab) Saadilah Mursjid, Katua MUI Kiyai Hasan Basri, wan artis-artis indung banua. Rancana ngitu kada suah talaksana, marga nang tajadi imbahnya adalah malapataka barupa katumburan masal.

Sampai tangah hari, barataan kagiatan di tangah kuta Banjarmasin bajalan biasa haja. Kaitu jua di kumpliks paulanjaan Mitra Plaza, nang imbahnya jadi pusat katumburan. Pangunjung wan panukar rami nang kaya biasa, bubuhan pagawai kumpliks paulanjaan Mitra Plaza jua bagawi nang kaya biasa saban hari. Di lantai 1 kumpliks paulanjaan nang ba'andak di higa Sungai Martapura ngini ada pakanturan, nang kaya kantur Bank Bumi Daya (BBD). Lantai 2 dipakai sabagai wadah urang bajualan baju, lantai 3 dipakai gasan swalayan, Hero, TB Gramedia, risturan CFC, wan biuskup. Di lantai 4 ada diskutik, warung kupi, wan wadah hiburan, nang kaya biliar wan sajanisnya.

Runtutan Kajadian[babak | babak asal-mulanya]

Masjid Noor, salah sabuting tampat nang takait lawan kajadian Katumburan Banjarmasin 23 Mai 1997.

Pas jam 09.00 WITA, kagiatan kampanyi sudah rami, warna kuning ada dimana-mana. Golkar maunjuki sapu bagambar puhun kariwaya, wan maunjuki nasi, asing-asing bajumlah 10 ribu bungkus. Sasaran kampanyinya marupakan para buruh, tukang bicak, wan tukang ujik. Sakira jam 11.00 WITA, kampanyi mambagiakan nasi bungkus wan saputangan sudah ampihan.

Wayah jam 12.00-an atawa tangah hari, umat Islam manggawi sambahyang Jumahat. Pas rahatan sambahyang, babarapa urang kampanyi Golkar, nang kakanakan anum wan bujang, masih bakampanyi. Buhannya bakuliling kuta mamakai sapida mutur. Banyak di antara sapida muturnya kada bakanalput, wan jua kanalput nyaring. Suara nyaring matan masin mutur ngitu mangganggu urang nang rahatan sambahyang. Puncaknya, rahatan arak-arakan sapida mutur ngitu malalui Masjid Noor di Jalan Pangeran Samudera. Masjidnya batampat di dairah bubuhan PPP. Manurut sumbar matan Tim Lambaga Bantuan Hukum Nusantara (LBHN) cabang Banjarmasin nang manalusuri inpistigasi ka lapangan, pas urang nang handak bakampanyi lalu, jamaah sambahyang Jumahat nang di luar jalan masih badu'a. Sabujurnya pulantas sudah bausaha mahadang urang puhun Kariwaya. Tagal Satgas Golkar bakaras handak malalui jalannya. Alasannya, marga hadap mambaca du'a haja lagi.[1] Kamurka'an jamaah lalu haja liwar laju tasabar imbah sambahyang Jumahat wan sampai ka talinga panduduk di buncu-buncu Banjarmasin nang lain.

Imbah sambahyang Jumahat, kajadian lah katumburan di muka kantur DPD Golkar Kalsel. Habar ngitu laju tasiar wan urang badatangan kada kawa dihalangi. Buhannya uncitnya bantruk lawan Satgas Golkar, nang rata-rata matan urganisasi Pemuda Pancasila wan FKPPI. Marga urang nang talalu hibak, Satgas Golkar tapaksa mancari jalan nang salamat. Tagal kalimbatannya, ada 6 buah mubil pasarta kampanyi Golkar nang disalukut.

Di muka kantur Banjarmasin Post, matan ampah timur ribuan urang manyarang wan mambawa sanjata bamacam-macam. Buhannya bukahan ka arah lapangan Kamboja, andakan kampanyi Golkar nang balangsung. Di sapanjang jalan, barataan bandira, sapanduk, umbul-umbul Golkar dipacul wan disalukut. Di sana, buhannya ma'umpati lawan urang panyarbu nang pamulaannya mancungul di higa lapangan. Panggung kampanyi gin disarbu wan dirubuhakan. Kaum panyarbu bakalahi lawan dua puluh ribu urang Golkar nang rahatan bakumpulan di sana. Buhan patugas kaamanan kada kawa mangandali'akan pakalahian ngitu. Sabuting rumah ibadat (Gereja HKBP) nang ba'andak di parak kantur ''Banjarmasin Post'' bamula tasalukut. Mubil pamadam kabakaran nang ba'usaha anggaran api kada ka gadung Banjarmasin Post tapaksa babulik dimarga'akan patugasnya dikalungi calurit ulih urang. Tagal api kada jadi malahap kantur Banjarmasin Post

Sapalih urang manyarbu Hutil Istana Barito. Di sana, buhannya bahadapan lawan ribuan urang Golkar nang bakumpulan di muka hutil, handak basisiap gasan kampanye sore. Matan ampah barat, bakajutan datang ribuan urang lain, sapalih mamakai baju hijau wan atribut PPP. Lawan sanjata landap wan apa haja, buhannta manyarbu urang di muka hutil. Mubil-mubil nang kada sangaja ada di sana hancur, kaca-kaca hutil pacahan ditawaki batu.

Sakira jam 15.00 WITA, listrik pajahan, manambahi suasana mancakam. Katumburan bamagin parah. Sapalihan ganal tamu Hutil Istana Barito masih bagana di dalam kamar buhannya sambil bakadapan. Mandadak, satpam hutil mangatuki lawang-lawang kamar wan bakuriak, kabakaran! Buhan tamu langsung bahamburan bukahan ka luar, manyalamatakan diri saurang-saurang. Katumburan manyabar liwar hancap sampai kamana-mana. Urang tarus malaku'akan parusakan, sambil bakuriak yil-yil PPP. Babarapa urang mamakai atribut PDI. Ka'adaan bamagin kalut. Massa marusaki wan manyalukuti mubil-mubil nang ditamu'i di kartak mana haja wan ma'ambili isinya. Di muka Mitra Plaza, babarapa mubil sagara bagalimpangan, sapalih tasalukut. Saikung bibinian naik sapida mutur nang wastu mamakai kutang wara atasnya, marga baju Golkarnya dirabuti urang. Di kartak, sabak batu-batu wan pacahan kaca.

Di kartak, pasilitas umum dihancur. Urang jua marusak wan manawaki tuku-tuku nang bajijir di Jalan Hasanuddin HM sampai Jalan Ahmad Yani, di intang Pasar Sudimampir, Jalan MT Haryono, wan Jalan Pangeran Samudra.

Di dalam kumpliks Mitra Plaza, lawan parsatujuan matan manajimin di Jakarta, pamimpin TB Gramedia mamutusakan manutup tuku wan karyawan disuruh balakas maninggalakan wadah gawian. Sabaratan bulik, lawan catatan kada mamakai atribut mana pun. Di muka Mitra Plaza, patugas bamula manukup kartak wan maulah pagar batis gasan malindungi kumpliks paulanjaan ngitu. Tagal, ribuan urang kada tabandung. Buhannya manyarang ka muka, mamacahakan pagar batis patugas, memacahakan kaca-kaca italasi, masuk ka dalam gadung, wan ma'ambil apa haja nang kawa diambil. Gas banyu mata nang disimburakan patugas kada kawa manahan buhannya.

Sampai wayah ngitu, Mitra Plaza hanyar dirusak, tagal baluman tasalukut. Imbah ngitu, sabuah sidan putih ditunjul wan dirampakakan ka kaca italasi Toys Kids di lantai bawah, sabalum uncitnya mubil ngitu disalukut. Api langsung manyambar ka sabaratan gadung. Imbah Mitra Plaza tasalukut, gadung-gadung nang lain jua menyusul. Malam ngitu, sabaratan ampat lantai gadung Mitra Plaza habis tasalukut. Samantara ngitu, katumburan kada wastu manjangkau kawasan paulanjaan. Wilayah parumahan panduduk jua takana. Kampung Kartak Baru Ulu, hususnya RT 10 nang digana'i 30 KK bamula dilalap api pas jam 16.35 WITA. Kawasan parumahan ngini ba'andak di balakang Jalan Pangeran Samudra. Api mulanya ba'asal matan Kelenteng Suci Nurani, nang langsung marambat ka rumah-rumah nang ba'andak di balakangnya. Api jua manyabar ka asrama POM ABRI nang wastu tapisah ulih sungai nang ganalnya 3 mitir matan Kalurahan Kertak Baru Ulu.

Samantara di tampat nang lain yato di Jalan Veteran wan Jalan Lambung Mangkurat, pas jam nang sama, sabanyak anam gareja wan sabuting kelenteng dirusak wan disalukut. Rumah-rumah WNI katurunan Cina jua ditawaki batu. Bahkan ada kulawarga nang handak manyalamatakan diri, imbah mubil datang ma'ambili, mubil ngitu dihancurakan kacanya. Tapaksa ampunnya bukah bajauh matan situ.

Rumah bus klub sipak bal Barito Putera nang calun ligislatip Golkar jua disarang. Rumah ngitu dihamburi urang wan dihancurakan. Kumpliks Pamen ABRI gin dirusak jua, dimarga'akan panggananya banyak nang jadi calun ligislatip Golkar.

Pas sakira jam 17.00, urang-urang babulik ka ampah DPD I Golkar. Tagal kada langsung ka sana. Buhannya singgah ka Junjung Buih Plaza. Ginsit Junjung Buih Plaza disalukut wan gadung 8 lantai ngitu habis tasalukut. Di sabuah hutil di gadung ngitu, Hutil Kalimantan, banyak artis nang umpat kampanyi bamalam, tamasuk jurkamnya. Di hutilnya jua bamalam Katua Umum MUI Pusat Kiyai Hasan Basri nang umpat rumbungan kampanyi. Di situ ada jua Gubernur Kalimantan Selatan wan muspida. Tagal buhannya kawa disalamatakan. Tagal kada dikatahui apakah di sana jua ada kurban baguguran. Nang jalas, pas dilakuakan panyalamatan banyak nang siup. Gubernur Kalsel Gusti Hasan Aman saurang marasa takajut wan saulah kada parcaya malihat aksi urang nang liwar sadis.

Marga urang tarus mahamuk, pamajahan gin kada batarus. Nang manyimbur banyu ngitu bukah matan kulilingan urang. Banyak tabung gas maladak. Imbah disimbur banyu, ditinggalakan bukah mahindari hamukan urang. Sajumlah sapida mutur kada kawa disalamatakan wan umpat tasalukut.

Sakira jam 18.00, palih balakang gadung Anjung Surung bamula bakukus. Api mambakar habis aputik Kasio nang ba'andak di balakang gadung ngini. Pamadam kabakaran kada badaya, marga urang mahalangi wan ma'ancam buhannya supaya kada mamajahakan api.

Tagal ajaibnya, rahatan api manyalukut gadung-gadung di intangannya, gadung Anjung Surung salamat. Patugas UGD RS Islam manyambat, sampai jam 17.30 rumah sakit ngitu maharagu 12 ikung kurban. Dalapan di antaranya ma'alami luka tusuk, ampat sisanya marga kacalakaan lalu lintas. Samantara RSUD Ulin manyambat, buhannya maharagu sakira 20 ikung pasien, tamasuk Didik Triomarsidi, juru kudak Banjarmasin Post. Didik dipukuli urang rahatan maliput pahancuran gadung markas DPD Golkar.

Wayah ngitu, urang-urang matan bamacam-macam kampung bamula gair wan bamula ma'amanakan kampung saurang-saurang. Buhannya sabarataan ka luar rumah, manjaga'i saban gang wan kartak-kartak masuk. Langkap lawan sanjata landap wan sanapang, nang kaya mandau, samurai, wan calurit. Panjagaan dilakuakan samalaman, marga buhannya mandangar habar nang manyambat bahwa Golkar handak manyarang ba'asa.

Jam 20.30 WITA, urang-urang baimbai ka ampah Supermarket Mitra, nang marupakan pusat paulanjaan nang paling ganal di Banjarmasin wayah masa ngitu. Andakannya di Jalan Sumatra. Di gadung ampat lantai ngini banyak tuku-tuku iliktrunik, komputer, diskutik, ruang batamuan, ruang pa'arai mubil, tuku buku Gramedia, KFC, Bioskop 21, wan sarana hiburan kakanakan. Urang barhasil masuk lawan manarubus blukadi ka'amanan. Isi gadung diambili wan dibawa bukah. Gadungnya pun sudah tasalukut sakira jam 20.00 WIta, wan api manyala sampai jam 09.00 ka'isukannya.

Urang-urang tarus mahamuk wan mahancurakan isi gadung. Pas wayah ngitu tasiar habar bahwa pasukan kaamanan dibulihakan manangkap wan manimbaki urang di tampat. Tagal pasukan ka'amanan kada malakuakan apa-apa. Uncitnya, urang nang langkap lawan sanjata landap ngitu tarus mahamuk. Jam 22.00, 1.000 urang pasukan bantuan datang lawan tiga pasawat hercules. Manurut lapuran LBHN Banjarmasin, kada dipinandui matan mana buhannya didatangakan. Pasukan imbah ngitu bagarak mamaraki Gadung Mitra Plaza. Buhannya mahalau urang nang masih ada di gadung ngitu. Sanjata manyala. Tagal pihak LBHN Banjarmasin kada dapat habar barapa kurban nang mati di sana.

Pas malamnya, jumlah urang bakurang. Listrik masih pajah wan sa'isi kuta dalam ka'adaan kadap, wastu ditarangi api nang ada di mana-mana. Babarapa tampat diblukadi patugas ka'amanan, tagal urang masih bakumpulan di babarapa tampat. Buhannya mamasuki kawasan parumahan, manyarang lawan calurit, kaliwang, mandau, samurai, wan bamacamg-macam sanjata nang lain. Babarapa rumah, kantur, wan warung nang parak Banjarmasin Post masih tabakar. Bujur-bujur mirip nang kaya lautan api. Lapuran pamulaan manyambat, sacara kasaluruhan ratusan rumah wan tuku hancur, sabuah gareja Katolik, sabuah bank, wan sabuah hutil umpat hancur. Sakira 80 urang dihabarakan luka-luka wan 50 urang ditahan.

Imbah ngitu, jam 23.00 WITA, urang-urang manuju ka ampah luar kuta. Sasarannya rumah-rumah calun ligislatip Golkar. Marga ada habar urang mambawa purmulir ba'isi Daptar Calun Tatap (DCT) Golkar. Ada ampat rumah nang disalukut walau balum jalas apakah itu bujur-bujur rumah caleg Golkar atawa lain. Jua manjadi sasaran tuku-tuku Cina sapanjangan jalan, dihancurakan lawan cara manawaki batu. Parak sabarataan tuku di sapanjang Jalan Ahmad Yani rusak parah wan api mambumbung tinggi. Pas ngitu pasukan ampih badiam. Buhannya bamula manyasahi urang-urang.

Nang tragisnya, sakira jam 00.00, seurang warga nang ka luar rumah gasan malihati ka'adaan tarabah tatimbak paluru. Walau kaitu, masih manurut laporan TIM LBHN Banjarmasin, suasana di ka'adaan masih rami. Banyak urang nang sudah talanjur kaluar ngalih babulik ba'asa ka rumahnya saurang-saurang. Marga kartak sudah ditukup ulih urang kampung. Nang lain warganya kada dibulihakan masuk malalui kartaknya.

Tagal sakira jam 01.00 WITA (Saptu, 24 Mai), urang bagarak ka luar kuta. Marga sabarataan kartak sudah ditukup ulih pihak ka'amanan. Ka'adaan bamagin tagang. Hususnya di pusat kuta, sabarataan listrik pajah wan hanyar banyala jam 09.30 WITA ba'isukan.

Imbah ngitu, pasukan ka'amanan, pas jam 03.00-an mahancuri kampung Kelayan. Kampung ngini marupakan kampung nang liwar hibak wan dipinandui banyak priman. Ada 195 urang nang di'amanakan di kantur Polresta. Kundisi buhannya babak balur wan muhanya parak kada kawa dipinandui. Pas jam 04.00-an, masarakat parumahan Baruntung Jaya nang samalam suntuk bajaga tarus marga ada habar handak disarang, batahan masuk ka rumah, rahatan suara pasukan datangan. Kada jalas barapa urang nang ditahan di sana. Jam 06.00-an, aparat ka'amanan, sakira 5 trak, datang ka kampung Teluk Tiram. Di kampung ngitu, buhannya mamburu urang nang dicurigai ada di kampung ngitu. Buhannya lawan sanjata langkap di tangan bajaga-jaga di kartak utama. Saban lalu nang kalihatan mancurigaakan digalidah. Bahkan, nang talihat mamakai pakaian rigat langsung disatup.

Sampai kaisukannya, Saptu, api masih manyala di kumpliks Mitra Plaza. Samunyaan lantai gadung masih balum kawa dimasuki. Tagal bau hangit wan haruk manyabar sampai ka luar. Kalumpuk panyalamat balum kawa ba'apa-apa marga gadung masih tasalukut wan asap. Panyalamatan hanyar kawa dilaku'akan pas sore-sore, rahatan sapalih api sudah pajah. Kapolda Kalsel malaporakan kapada Kapolri manganai kamungkinan tadapatnya sajumlah mayat nang tabakar hangus di dalam kumpliks paulanjaan. Buhan pajabat matan Jakarta nang awalnya bakampanyi, ditarabangakan bulik matan Banjarmasin. Mereka tarmasuk Mensekkab Saadilah Mursyid wan KH Hasan Basri. Pangdan Tanjungpura Mayjen Namoeri Anoem. maumumkan barlakunya jalan malam di Banjarmasin, mulai jam 8 malam sampai jam 5 subuh. Salawas 5 hari massa cooling off kampanye, 24-29 Mei 1997.

Karugian[babak | babak asal-mulanya]

Matan karugian matarial, ratusan rumah, tuku, gadung wan bangunan lain hancur. Nang hancur banar tamasuk gedung PLN cabang Banjarmasin, Kantur Kanwil Depsos Kalsel, Kantur PDAM Banjarmasin, Kantur Pegadaian Banjarmasin, BDN, BRI, Bank Lippo, Bank Danamon, Bank Utama, BDNI, anam resturan, duwa biuskup, tiga hotel (Hotel Kalimantan, Hotel Banjarmasin, Hotel Barito Palace). Selain Plaza Mitra, pusat partukuan nang lain dihancurakan lawan diambil isinya ialah Plaza Junjung Buih, Siolatama, Toserba Barata, Plaza Arjuna, Edwin House, Toserba Lima Cahaya, wan pusat babalanjaan Sudimampir[2][3][4][5] Hagan data nang labih langkap, janaki tabel.

Material Kondisi
Gereja Pantekosta di Jl.Veteran rusak
Gereja Kuning di Jl.Veteran hancur
Gereja Eben Etser di Jl. S. Parman hancur
Gereja GKKA di Jl. Veteran hancur
Gereja HKBP di Jalan P. Samudera ludes terbakar
Tempekong di Jl. Veteran hancur
Gedung Junjung Buih Plaza; Hotel Kalimantan, Pertokoan, Bank Lippo dirusak dan dibakar
Departemen Store Lima Cahaya dibakar habis
Swalayan Sari Kaya dibakar habis
Banjarmasin Teater dibakar habis
Swalayan Siaolatama hancur
Mitra Plaza dibakar habis
Apotek Casio hancur
Arjuna Plaza hancur
Kantor DPD I Golkar Kalsel dibakar
Kantor Depdikbud di Jl. S. Parman dirusak
Kantor Depkes dirusak
Restoran Fajar hancur
Gedung PLN terbakar
Perusahaan Daerah Air Minum terbakar
Kantor Pegadaian terbakar
Bank Dagang Negara, BRI, Bank Danamon, Bank Utama terbakar
Rumah Bos Barito Putra Galatama rusak
Rumah-rumah Cina rusak
Rumah penduduk belakang Gereja HKBP dibakar habis
Rumah penduduk di sepanjang jalan Bumi Mas rusak
Rumah seorang pendeta digeledah dan dirusak
Sebuah panti Jompo dibakar
SMA Katolik rusak berantakan
SD,SLTP, SMU di Jl.S Parman terbakar
Lebih kurang enam mobil di depan kantor DPD I Golkar hangus terbakar
Dua mobil kijang dibakar
Satu Ambulan rusak
Satu mobil Toyota Hard Top rusak
Dua sepeda motor rusak

Salain itu, ratusan urang maninggal dunia wan luka ganal, balum tahitung nang luka halus. Jumlah kurban jiwa ada 142 urang.[6] Jumlah angka kurban ini naik turun wan kada sama. Pangumuman nang awal manganai jumlah tumpukan kurban itu, dalam laporan Letkol (Pol) Friedy Tjiptoadi, Kapulris Banjarmasin, kapada Kol. (Pol) Sanimbar Kapolda Kalimantan Selatan, manyambat angka 60 urang. Sahari imbahnya, angka itu batambah jadi 133 urang. Pangdam Mayjen Namoeri Anoem manyambat 187 urang ditahan sahubungan karusuhan Jumahat Mambara. Pulisi maumumakan, 118 urang dibawa ka rumah sakit, banyak diantaranya dalam kundisi luka ganal. Brigjen (Pol) Nurfaizi, Kadispen Polri, manyambat, data paling uncit manunjukakan 142 urang maninggal, lawan rincian 140 urang maninggal cagar kasalukutan di Plaza Mitra, wan dua urang maninggal di pusat babalanjaan Lima Cahaya. Masih dalam pangumuman rasmi, 118 urang luka-luka, ditambahi 5 angguta ABRI.

Tim Pancari Fakti YLBHI mancatat 123 kurban maninggal, 118 luka-luka, wan 179 urang hilang. Manurut komnas HAM, lapuran manganai angka nang hilang sabanyak 199 urang, tagal imbah itu dua urang sudah babulik, jadinya jumlah urang hilang sabanyak 197. Lamunnya angka urang hilang dianggap maninggal (nangkamungkinannya ganal), maka parkiraan kurban maninggal bisa 302 sampai 320 urang. Kurban maninggal di Plaza Mitra didatangi tim pancari pakta Komnas HAM pas 31 Mei 1997. Dua jam imbahnya, 120 diantaranya dikuburakan sacara baimbai mamakai tata cara Islam di pakuburan Landasan Ulin Tangah, kacamatan Landasan Ulin, Kuta Banjarbaru, nang andakannya 22 pal ampah tanggara Banjarmasin. Talu kurban lain sudah diambil kaluarganya wan dikuburkan saurang. Komnas HAM malaporakan, kadada bukti pamakaiaan paluru landap nang maulah kurban karusuhan maninggal. Dalam lapurannya, Komnas HAM jua manyambat, dalam maampihakan karusuhan, aparat kaamanan kada mamakai alat nang mamatii, tagal mamakai laduman sabagai paringatan, granat asap wan gas banyu mata.

Daptar jujuhutan[babak | babak asal-mulanya]

  1. ^ "Tempo - Siapa Tewas di Banjarmasin, Benarkah Semua Perusuh?". Diarsipkan dari versi asli tanggal 2012-01-18. Diakses tanggal 2020-02-21. 
  2. ^ (Bahasa Inggris) The Nations:Violent was the breeze before the storm, June 2, 1997 page A-8 diakses 5 April 2011
  3. ^ (Bahasa Inggris) The New York Times:In Indonesia, A Deadly End To a Campaign, by Seth Midans, May 26, 1997 edition diakses 5 April 2011
  4. ^ (Bahasa Inggris) UNHCR:Chronology for Chinese in Indonesia, published 2004 diakses 5 April 2011
  5. ^ (Bahasa Inggris) The Independent:As Indonesia holds an election, a small town in Borneo burns, by Richard Lloyd Parry, 25 May 1997 edition diakses 5 April 2011
  6. ^ Puslit Kemasyarakatan dan Kebudayaan (Indonesia), Ngrumat Bondo Utomo, PT. (2003). Muhamad Hisyam, ed. Krisis masa kini dan Orde Baru. Yayasan Obor Indonesia. hlm. 225. ISBN 9794614602. ISBN 978-979-461-460-0

Tautan luar[babak | babak asal-mulanya]